محله امام رضا(ع)؛ دروازه ورود اتوبوس‌ها به مشهد

تاریخچه

محله امام رضا (ع) در میان چند خیابان قدیمی به نام‌های امام رضا (ع)، امام خمینی (ره) و ملک الشعرا بهار محصور شده که در سرنوشت و پاگیری آن حضوری پررنگ داشته‌اند. 

حدود یک قرن پیش با توجه به رشد جمعیت، مسئولان شهری تصمیم گرفتند که خیابان‌های جدیدی در ضلع‌های شمالی و جنوبی حرم مطهر بسازند. سال ۱۳۰۷ ساخت خیابان طبرسی در ضلع شمالی و خیابان تهران در ضلع جنوبی حرم مطهر امام رضا (ع) شروع شد و در سال ۱۳۱۱ این دو خیابان گشایش یافتند.

خیابان جنوبی حرم که بخشی از آن در محدوده کنونی محله امام رضا (ع) قرار دارد، چون به سوی تهران منتهی می‌شد در میان مردم به خیابان تهران معروف شد. در سال ۱۳۵۶ شهرداری نام این خیابان را به امیر اسدالله علم وزیر دربار پهلوی تغییر داد. این پلاک‌ها فقط یک سال بر روی خیابان باقی ماند و با پیروزی انقلاب جای خود را به نام امام رضا (ع) داد. 

خیابان امام رضا (ع) از فلکه آب به سمت جنوب ادامه می‌یافت و با گذر از چهارراه کلانتری به میدان دیگری به نام گل ختمی می‌رسید که با احداث نخستین کارخانه برق در کنار آن به فلکه برق معروف شد و گرچه نام رسمی میدان بسیج بر روی آن گذاشته شده هنوز هم به فلکه برق شناخته می‌شود. محله امام رضا (ع) مشهد اکنون از همین فلکه برق در ضلع شمال شرقی شروع می‌شود و تا انتهای خیابان امام رضا (ع) و پایانه مسافربری امتداد دارد.

فلکه ۱۵ خرداد نیز از میدان‌های قدیمی این خیابان است که حدود سال ۱۳۱۵ یک ضد هوایی در آن نصب شد تا به اصطلاح در حکم پدافند هوایی شهر و البته لشکر خراسان باشد و در میان مردم به فلکه ضد طیاره معروف شد. بعد‌ها طیاره از نام آن حذف شد و آن میدان به فلکه ضد معروف شد. در سال ۱۳۲۰ ضدهوایی برچیده شد ولی نام فلکه ضد تا کنون بر روی آن باقی مانده است.

از ابتدای احداث، عرض خیابان تهران ۳۰ متر بود، اما در سال ۱۳۵۴ با شروع عملیات توسعه حرم مطهر به دستور ولیان، استاندار وقت، این خیابان دچار تغییراتی شد و عرض آن ۱۵ متر افزایش یافت و به ۴۵ متر رسید.

در انتهای این خیابان پایانه مسافربری برون شهری حضور دارد که بر بافت آن تاثیر زیادی گذاشته است. این پایانه که در گذشته به نام پایانه مشهد شناخته می‌شد و در سال ۱۳۶۹ با جانمایی مکان فعلی، از خیابان نخریسی به انتهای خیابان تهران منتقل شد.

خیابان امام خمینی (ره) نیز از خیابان‌های قدیمی است که پس از خیابان تهران ساخته شد و در ابتدای عمر آن به نام خیابان پهلوی معروف شد. نقشه اولیه خیابان ارگ در دوره پهلوی اول حدود سال ۱۳۰۶ طراحی و کار ساخت آن از سال ۱۳۰۷ آغاز شد. البته این خیابان در دهه سی تا میدان ده دی فعلی ادامه داشت و پس از آن اراضی متعلق به ارتش بود. در دهه چهل این خیابان امتداد پیدا کرد و نخستین بافت مسکونی آن شکل گرفت.

خیابان امام خمینی(ره) ۵۰ در این محله در میان مشهدی‌ها به کوچه پست معروف است و دلیل این موضوع قرار گرفتن اداره‌کل پست خراسان رضوی در این معبر است. درباره ساختمان مرکزی اداره پست هم در اسناد اداره پست آمده که در سال ۱۳۵۳ مطالعات برای ساخت این مرکز شروع شده است و در سال ۱۳۶۵ به بهره‌برداری رسیده است. در ابتدای این معبر نیز ساختمان شرکت مخابرات خراسان رضوی قرار دارد که حدود سه‌دهه است به مردم خدمت‌رسانی می‌کند.

در نقشه سال ۱۳۲۵ هنگ شاپور (مخروبه)، امتداد جاده کوی گروهبانان و بیسیم از مکان‌هایی بوده است که نامش به طور مشخص آمده است. در این نقشه اسم خیابان ملک‌الشعرا به نام سپه است که احتمال زیاد به خاطر مکان‌های نظامی اطراف این خیابان آن را چنین نامیده‌اند.

اراضی بیسیم که نام چهارراه بیسیم از آن هنوز در میان مردم به یادگار مانده است در زمان جنگ جهانی اول (در سال‌های ۱۲۹۳ تا ۱۲۹۷ شمسی) در دست قوای انگلیس است که در تقابل با نیرو‌های روس در ایران حضور دارند.

با شکل گیری انقلاب روسیه و خروج نیرو‌های روسی، انگلیس‌ها که بیشتر نیرو‌های آن‌ها هندی و افغانستانی هستند از ایران خارج می‌شوند و ساختمان بیسیم متروکه می‌شود. با تشکیل ارتش این ساختمان برای فرستنده‌های بیسیم ارتش مورد استفاده قرار می‌گیرد و نام بیسیم به خود می‌گیرد.

کارخانه آرد و سومین دفتر رادیویی خراسان در چهارراه بیسیم برپا شد که از اماکنی است که اگرچه اکنون وجود خارجی ندارد ولی در حافظه تاریخی مردم مشهد حضور دارد. در نقشه سال ۲۵ خبری از بافت مسکونی و خیابان امام خمینی (ره) در محدوده محله امام رضا (ع) نیست. این بافت در دهه چهل از دست ارتش خارج شده و نخستین بافت‌های مسکونی آن شکل گرفته است.

در نقشه سال ۱۳۳۳ نیز بخش زیادی از محله امام رضا (ع) وجود نداشته و چند کوچه ابتدایی آن در اطراف خیابان ملک‌الشعرای بهار جزئی از بافت شهری بوده است.

بافت

این محله ۱۶۷ هکتاری ۲۴۱۰۰ نفر را در خود جای داده است و در هر هکتار این محله ۱۴۴ نفر سکونت دارند. کاربری‌های عمده محله تجاری، مسکونی، اداری و انتظامی است. 

بیش از ۷۵ درصد از محله مسکونی است. واحد‌های تجاری در خیابان ملک‌الشعرای بهار، خیابان امام رضا (ع)، خیابان امام خمینی (ره) و بلوار خرمشهر و کوچه پس کوچه‌های آن پراکنده شده است که بیشتر آن‌ها نمایشگاه‌های اتوموبیل است که شهروندان را از همه جای شهر به این محله می‌کشاند. این نمایشگاه‌ها در خیابان خرمشهر مرکزیت بیشتری دارند.

بیشتر ساختمان‌های این منطقه ۴ طبقه هستند. پس از آن ساختمان‌های سه طبقه بیشترین فراوانی را دارند. در بیشتر نقاط محله تراکم جمعیت بین ۵۱ تا ۳۰۰ نفر است.

خیابان امام رضای ۶۳ که در امتداد کوچه امام رضای ۷۰ قرار دارد شبیه یک خیابان اصلی است. کوچه عریض و طویل که بسیاری از مسافران مشهد را که از محور کوشش وارد شهر شده‌اند به این محور می‌کشاند تا از ترافیک نجات پیدا کنند. 

وجود پایانه مسافربری مشهد در انتهای این محله موجب شده مسائل مرتبط با زائران و مسافران همچون شلوغی کوچه‌ها بابت حضور تاکسی‌ها و مسافربر‌ها و رهگذران ناشناس در این محله زیاد به چشم بیاید.

دسترسی

ایستگاه‌های اتوبوس در خیابان‌های خرمشهر، ملک الشعرای بهار، امام رضا (ع) و امام خمینی (ره) قرار دارد که با طی نمودن متوسط ۱۹۰ متر می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد. این فاصله در کوچه‌های میانی به حدود ۵۰۰ متر می‌رسد.

دسترسی به بزرگراه شهید سردار سلیمانی، خیابان امام خمینی (ره)، خیابان ملک الشعرای بهار و خیابان امام رضا (ع) که از شریان‌های اصلی شهر هستند از ویژگی‌های این محله است. ایستگاه مترو امام خمینی (ره) و بسیج دو نقطه‌ای هستند که شهروندان این محله می‌توانند به راحتی به خطوط قطار شهری دسترسی پیدا کنند. حرم مطهر نیز در راستای خیابان امام رضا (ع) بسیار به این محله نزدیک است و همین امر باعث شده که بخش‌هایی از محله زائرپذیر باشد.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• ۷ دبستان در این محله دسترسی به آموزش ابتدایی را برای کودکان ساکن در این محله آسان کرده است. برای رسیدن به نخستین دبستان باید فاصله ۲۶۰ متری را به طور میانگین پیمود. 
  مدیریت بهزیستی مشهد در این محله قرار دارد.
• وجود دو درمانگاه در مرز‌های محله فاصله دسترسی به مراکز درمانی را بهبود بخشیده و به میزان ۶۷۰ متر رسانده است.
• وجود ۱۴ مسجد در این محله که با فواصل کم از یکدیگر قرار دارد، باعث شده تا کمتر از دو دقیقه زمان لازم باشد تا بتوان نماز را به جماعت اقامه کرد. حدود ۸ مسجد نیز در اطراف این محله ولی خارج از آن قرار دارد. مسجد صنعتگران و مالک اشتر از مساجد مهم و تاثیرگذار است که آوازه آن در همه مشهد پیچیده است. این مسجد از مساجد قدیمی و فعال شهر است که علاوه بر پایگاه سیاسی اجتماعی مرکز آموزشی برای دانش آموزان است. مسجد ایزدی نیز پایگاه راویان فتح شهر به عنوان پاتوق فرهنگی و یکی دیگر از پتانسیل‌های منطقه محسوب می‌شود.
• سه سالن ورزشی نزدیک به خیابان امام خمینی (ره) در این محله وجود دارد؛ بنابراین برای افرادی که نزدیک به این خیابان ساکن هستند این فاصله مطلوب و برای افرادی که نزدیک به خیابان امام رضا هستند بیشتر از ۷۰۰ متر باید پیمود تا به سالن و مجتمع ورزشی دسترسی پیدا کرد.
• این محله با وجود مرکزیت شهر کتابخانه مجزایی ندارد و ۳ قرائت خانه در مساجد چهارده معصوم، مسجد صنعتگران و مسجد ایزدی دارد. 
• پایانه مسافربری مشهد در همسایگی این محله است. این پایانه در اواخر دهه شصت به‌طور موقت در فضایی ۱۴ هکتاری فعالیت خود را آغاز کرد و با مطالعات تکمیلی توسط مشاور وارد فاز اجرایی شد و از سال ۷۶ کلید خورد.
• با تکمیل ساخت ساختمان‌های اداری و سالن‌های مختلف از سال ۸۷ پایانه مسافربری امام رضا (ع) با فضایی ۴۲ هکتاری به عنوان بزرگ‌ترین و مدرن‌ترین پایانه کشور توسط رئیس جمهور وقت به بهره‌بردای کامل رسید و در حال حاضر از طریق سه پایانه متمرکز و سه ایستگاه سوار به مسافران و زائران خدمت‌رسانی می‌کند.
• منزل عثمان محمددوست استاد دوتارنواز موسیقی مقامی که در سال ۱۴۰۰ فوت کرد نیز از سال ۱۳۶۳ در کوچه امام‌رضا ۷۸ بود.

حدود جغرافیایی

محله امام رضا (ع) از شمال به خیابان ملک الشعرای بهار، جنوب به خیابان امام خمینی ۸۸، شرق به خیابان امام رضا (ع) و غرب به خیابان امام خمینی (ره) محصور شده است. این محله در همسایگی محلات کوشش، عنصری، سرشور و امام خمینی (ره) قرار دارد.