جانباز راوی شهدا 
آیت‌الله دهشت با کمک خیران دارالشفای امام جواد(ع) را ماندگار کرد 
از ساماندهی گاراژها تا شکل‌گیری پایانه مسافربری مشهد
در دهه چهل مسئولان مشهد مصمم شدند، گاراژها را سروسامان بدهند و آنها را در یک جا تجمیع کنند و ایده ساخت ترمینال مشهد از همین جا شکل گرفت. البته کار به همین آسانی پیش نرفت و ترمینال مشهد حدود دوازده سال پس از انقلاب راه افتاد.
در شروع قرن سیزده، اتومبیل و سپس اتوبوس به جمع اسباب ترابری مسافران پیوست و جای خودش را خیلی زود در میان مردم باز کرد. همین موضوع سبب شد کار گاراژداری در مشهد رونق بگیرد و در هر گوشه از این شهر که سر راه مسافران بود، چند گاراژ مسافربری به راه بیفتد.
در دهه چهل و پنجاه مسئولان مصمم شدند، این گاراژها را سروسامانی بدهند و آنها را در یک جا تجمیع کنند و ایده ساخت ترمینال مشهد از همین جا شکل گرفت. البته کار به همین آسانی پیش نرفت و ترمینال مشهد خیلی دیرتر از آنچه مسئولان قولش را داده بودند و حدود دوازده سال پس از انقلاب به راه افتاد.
ماجرایی که امروز به‌سراغش رفته‌ایم درباره شکل‌گیری ایده ساخت پایانه مسافربری و چگونگی انتخاب زمین برای آن را روایت می‌کند.
مسافربری مشهد پیش از ترمینال
شاید اوج پاگرفتن شرکت‌های حمل‌ونقل را باید مربوط به دوره پهلوی دوم و دهه ۱۳۳۰ به این سو دانست. پیش از این و در دوره رضاشاه شرکت‌های شخصی بیشتر فعالیت می‌کردند و با هر وسیله‌ای داشتند در جاده‌های شوسه و پردست‌انداز آن‌زمان مسافران را به مقصد می‌رساندند.
رسیدن به مقصد با هر وسیله‌ای و در هر شرایطی شاید بیش از هر چیز دیگری در این‌زمان برای مردم مطرح بود و شاید به همین دلیل بود که بار‌ها اخبار آسیب‌دیدن مردم در کامیون‌ها و ماشین‌های باری در مطبوعات آن‌زمان منعکس می‌شد. اما گذر زمان باعث شد که مردم به دنبال خدمات‌دهی بهتر و اتوبوس‌های مجهزتر باشند و فراهم کردن این شرایط هم برای یک نفر به‌راحتی میسر نبود و به همین دلیل ایده شرکت سهامی حمل‌ونقل شکل گرفت.
از جمله شرکت‌هایی که در این‌زمان برپا شد، می‌توان به شرکت سهامی بار و مسافربری میهن اشاره کرد که از اواخر سال ۱۳۱۸خورشیدی در زمینه باربری و مسافربری فعال و در مشهد نیز شناخته شده بود. شرکت سهامی ایران ایرتور در حدود سال‌های ۱۳۳۳ شکل گرفت تا تحولی را در مسافربری مشهد ایجاد کند.
الفتی صاحب این شرکت بود و طبق گزارش روزنامه آفتاب شرق با خرید اتوبوس‌های آخرین سیستم مدل بنز ساخت آلمان در امر مسافربری تهران به مشهد، تحول نوینی به‌وجود آورد. این اقدام تأثیر شگرفی بر دیگر افراد فعال در زمینه حمل‌ونقل گذاشت و به‌نوعی توانست زمینه‌ساز تغییر در عملکرد دیگر بنگاه‌های مسافربری مشهد شود. اما شاید مهم‌ترین شرکت سهامی مسافربری که در مشهد تشکیل شد را باید شرکت کاروان رضا دانست که در سال ۱۳۴۸ خورشیدی پا به عرصه مسافربری مشهد گذاشت.
داستان از آنجا بالا گرفت که عده‌ای از گردانندگان شرکت‌های مسافربری با احساس لزوم همکاری دسته‌جمعی گرد هم آمدند و با ایده متمرکز کردن و ساختارمندکردن مؤسسات مسافربری، این شرکت سهامی را که نقش مهمی در ساخت ترمینال مشهد داشت پی‌ریزی کردند. داستانی که روایتگر بخشی از آن بر اساس اسناد و مطبوعات خواهیم بود.
روایت کوتاهی از شرکت کاروان رضا
طبق آنچه در کتاب تاریخ اقتصادی مشهد آمده است، آنچه باعث شد که شرکت‌های مسافربری دست به دست هم بدهند تا یک شرکت متحد بسازند شخص پول‌داری بود که افزون بر تجارت‌های دیگر در امور حمل‌ونقل هم دستی داشت. ظاهرا این شخص رقابت‌های نامعقول در امر مسافرت داشت و نمی‌گذاشت نرخ عادلانه و تثبیت‌شده‌ای به اجرا دربیاید و باعث ناراحتی و نارضایتی صاحبان بنگاه‌های مسافربری و اتوبوس‌های مسافرتی و همچنین مسافران می‌شد.
طبق اسناد برجای مانده در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اخبار این آشفتگی‌ها به دولت هم می‌رسد و هیئت دولت مقرر می‌کند برای جلوگیری از نابسامانی بنگاه‌های مسافربری و صاحبان اتوبوس و کاهش تصادفات، شورایی به نام شورای عالی نظارت بر حمل‌ونقل تأسیس شود.
در همین راستا بهمن‌ماه سال ۴۷ روزنامه اطلاعات از ایجاد بورس ترمینال و جلسه‌ای برای گرفتن تصمیم درباره تأسیس شرکت مسافربری خبر می‌دهد و می‌نویسد: «در این جلسه تیمسار بنی‌اعتماد پیرامون رفاه و آسایش مسافرین خطوط شهری مشهد و ایجاد بورس ترمینال صحبت کرد. بعد چند تن از حاضران در جلسه نیز در این باره مذاکراتی انجام دادند و قرار شد که شرکت سهامی مسافری در مشهد تشکیل شود و بورس ترمینال ایجاد گردد.»
پس از این طرح بنگاه‌های مسافربری و خطوط مسافرتی ادغام می‌شوند و برای نخستین‌بار در کشور در خراسان شرکتی از صاحبان مسافربری‌ها شکل می‌گیرد و بدین صورت، شرکت سهامی مسافربری کاروان رضا متولد و هدف آن نیز آسایش کامل مسافران اعلام می‌شود. طبق آنچه در نشریه چهره خراسان در سال ۱۳۵۱ آمده، این شرکت در ابتدا متشکل از ۲۳مؤسسه حمل‌ونقل و سه مؤسسه اختصاصی است و اتوبوس‌هایش در سی‌خط مسافرتی آمدوشد می‌کنند.
این شرکت در خط تهران حدود ۵۵۰ دستگاه اتوبوس دارد و چهارصد اتوبوس و مینی‌بوس نیز در خطوط داخل استان فعالیت می‌کنند.
برطبق اسناد، پیرنیا نایب‌التولیه آستان قدس و استاندار خراسان در سال ۴۸ اعلام می‌کند: «تا زمانی که این شرکت جدیدالتأسیس در راه رفاه و آسایش مسافران قدم برمی‌دارد از هیچ‌گونه مساعدت با آن مضایقه نکنند.» کاروان رضا ابتدا در چهارراه مقدم نخریسی مستقر می‌شود و گاراژ‌های قدیمی مانند مقدم، اتفاق‌یزدی‌ها و جفایی نیز عضو آن هستند.
ماجرای ترمینال از کجا شروع شد؟
درباره طرح جامع خازنی مشهد باید گفت این طرح در سال ۴۶ شروع و در سال ۱۳۵۰ به تصویب می‌رسد و ظاهرا نام ترمینال متمرکز مسافربری برای نخستین‌بار در این طرح آمده است. طبق نامه استانداری خراسان، ایجاد ترمینال در طرح جامع در دو نقطه پیش‌بینی شده است: یکی تقاطع خیابان تهران و شاهراه آسیایی و دیگری در جنب بولوار سید جلال (بولوار آزادی و پیامبر اعظم فعلی).
پیرنیا که از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۰ استاندار خراسان بود در همان سال‌ها از انتهای خیابان ضد (که محل ساختمان ترمینال خواهد بود) و جاده بین‌المللی مشهد بازدید می‌کند و خبرش در روزنامه‌ها درج می‌شود.
او در یکی دیگر از مصاحبه‌هایش درباره ترمینال می‌گوید: «این ترمینال برای استفاده کلیه مسافران اتوبوس‌ها که به مشهد وارد یا خارج می‌شوند اختصاص می‌یابد و در این محل کلیه نیازمندی‌های اولیه مسافران از قبیل رستوران، هتل، لباس‌شویی و سایر احتیاجات مهیا می‌گردد.»
آرزوی پیرنیا برای ساخت ترمینال مشهد به همین گفته‌ها ختم نمی‌شود. او در مصاحبه دیگری به جراید می‌گوید: «ما اکنون در مشهد مشغول ایجاد یک ترمینال عظیم هستیم (اینکه گفتیم ترمینال، چون هنوز برای آن اسم فارسی پیدا نکرده‌ایم) این ترمینال مرکز پیاده شدن مسافران است. تمام اتوبوس‌های مسافربری این ترمینال در انتهای خیابان تهران مستقر خواهد شد.
ساختمان آن از ایستگاه راه‌آهن بزرگ‌تر خواهد بود. برای اینکه دو میلیون و دویست هزار نفر هر سال با اتوبوس به مشهد می‌آیند و فقط ششصد هزار نفر با ترن به این شهر وارد می‌شوند. در این ترمینال میدان بزرگی درست خواهیم کرد که بزرگ‌تر از میدان شهیاد تهران است و اطراف آن تمام تأسیسات از قبیل هتل، رستوران، مغازه و... احداث خواهد شد. البته طرح آن نیز آماده شده و ما موافقت بانک اعتبارات صنعتی را نیز جلب کرده‌ایم که دراین راه سرمایه‌گذاری کند. همین امسال ساختمان ترمینال شروع خواهد شد و به‌زودی تأسیساتی به‌وجود خواهد آمد که نظیر آن در تمام ایران وجود نداشته باشد.»
البته این وعده در دوره پیرنیا عملی نمی‌شود و ساخت ترمینال چند سال دیگر به تعویق می‌افتد تا بالاخره کار به شرکت کاروان رضا سپرده شود.
شاید یکی از مهم‌ترین نامه‌هایی که به چگونگی ایجاد ترمینال اشاره دارد، مکاتبه‌ای باشد که ولیان به وزیر وقت می‌نویسد
قصه کاروان رضا و ترمینال مشهد
شاید یکی از مهم‌ترین نامه‌هایی که به چگونگی ایده ایجاد ترمینال و راه یافتن نام شرکت کاروان رضا به آن اشاره دارد، مکاتبه‌ای باشد که عبدالعظیم ولیان به‌عنوان استاندار و نایب‌التولیه آستان قدس به وزیر وقت در سال ۵۴ می‌نویسد.
در ابتدای این نامه لزوم ساخت یک پایانه مسافربری چنین ذکر می‌شود: «سالیانه تعداد کثیری مسافر از راه‌های زمینی و اکثر آنها به وسیله اتوبوس به مشهد وارد و به همین نسبت از این شهر خارج می‌شوند. با توجه به اینکه بر اساس آمار و ارقام موجود هر ساله بین ۱۵ تا ۲۵ درصد بر عده این مسافرین افزوده می‌شود تمرکز فعالیت بنگاه‌های مسافربری در یک واحد ترمینال ضرورت قطعی دارد.
به همین مناسبت محلی در تقاطع شاهراه آسیایی و یکی از شبکه‌های اصلی شهر مشهد (خیابان تهران) که مستقیما با فلکه اطراف حرم مطهر مربوط می‌شود انتخاب گردیده که علاوه بر رابطه مستقیم مجموعه ابنیه آستان قدس رضوی از این محل برای واردین به مشهد به خوبی قابل رویت می‌باشد.»
در بخش دیگر این نامه چگونگی ورود شرکت سهامی کاروان رضا به این امر هم به اختصار ذکر شده است: «چون ترمینال از جمله تأسیساتی است که بخش خصوصی و به‌خصوص صنف مسافربر به مقتضای شغل و حرفه و تجربه در ایجاد آن اولویت دارند، علی‌هذا روز ۲۰ دی ماه سا ل ۱۳۵۴ از صاحبان بنگاه‌های مسافربری دعوت و از آنها خواسته شد چنانچه آمادگی احداث ترمینال را در محدوده زمین انتخابی دارند، پیشنهاد خود را تسلیم نمایند تا با فراهم نمودن تسهیلات لازم از طرف آستان قدس رضوی بلافاصله تاسیسات اولیه ترمینال را طوری احداث نمایند که از اوائل سال آینده ضرورتی برای ورود اتوبوس‌های مسافربری به داخل شهر نباشد. شرکت سهامی خاص کاروان رضا که عموم بنگاه‌های مسافربری مشهد در آن سهیم می‌باشند آمادگی خود را برای اجرای این طرح کتبا تسلیم نمود.»
عبدالعظیم ولیان در ادامه از نبود صرفه اقتصادی این طرح صحبت و تقاضا می‌کند که آستان قدس با دریافت نیمی از حق تقدیمی و تخفیف پنجاه درصدی، زمین به شرکت کاروان رضا واگذار کند و بقیه مبلغ را هم در طی بیست سال از شرکت بگیرد.
ترمینال و مشکلات پیش رو
استانداری خراسان نامه‌نگاری‌ها و جلسات زیادی را ترتیب می‌دهد تا زمین طرح را از آستان قدس دریافت کند و ایده ساخت ترمینال را به سرانجام برساند.
در یکی از این صورت‌جلسات تصمیم گرفته می‌شود: «کارشناس آستان قدس زمین واگذاری جهت محل ترمینال را که در کروکی با خط قرمز مشخص گردیده و مساحت آن ۱۳۳۲۲۷ متر مربع می‌باشد در محل پیاده نموده و به نماینده شرکت کاروان رضا تحویل دهد و شرکت مذکور بلافاصله ضمن شروع عملیات ساختمان فهرست معارضین احتمالی در زمین موصوف را با حضور نماینده شهرداری مشخص نموده... تا وقفه‌ای در اجرای پروژه حاصل نشود.»
طبق نقشه‌های برجای مانده از آن‌زمان زمین ابتدایی در دو سوی بزرگراه قرار دارد و جاده و برق فشار قوی از میان زمین‌های پیشنهادی عبور می‌کند؛ بنابراین انتخاب این زمین‌ها برای ساختمان ترمینال بی‌دردسر هم نیست که با بخشی از منازل مسکونی موجود هم معارض دارد. از سوی دیگر عبور مسافران از عرض جاده برای رسیدن به ترمینال نیز اطمینان‌بخش و امن نبوده و در طول زمان باعث حوادث زیادی می‌شود.
این مسائل باعث شد واگذاری زمین با تردید و تأخیر انجام شود. در جلسه استانداری در بهمن ماه سال ۱۳۵۵ با دیگر مسئولان، مسئله شبکه فشارقوی برق در اطراف ساختمان ترمینال نیز مطرح می‌شود و کارشناسان با رعایت حریم شبکه، ساخت آن را بلامانع می‌دانند و همچنین برای رفع مانع ارتباط داخل شهر با بزرگراه پیشنهاد می‌شود در آینده از محل درآمد عوارض مسافر و نوسازی ترمینال ساختمان پل هوایی یا راهرو زیرزمینی برای آن ایجاد شود.
تلاش برای جابه‌جایی ترمینال در نقشه جامع
حبیب‌اله قفلی، مدیرعامل شرکت کاروان رضا یکی از افرادی است که تلاش می‌کند مکان ترمینال را در نقشه جامع جابه‌جا کند و آن را از آن‌سوی بزرگراه به این‌سو بکشاند. او در نامه‌اش به استاندار خراسان از موافقت ولیان نایب‌التولیه آستان با این جابه‌جایی و واگذاری ۵۰ هزار متر زمین در قسمت شمالی جاده سنتو که بلامعارض است به این شرکت خبر می‌دهد، البته این پیشنهاد مورد موافقت مهندسان مشاور طرح جامع مشهد قرار نمی‌گیرد.
کارشناسان این مسئله را چنین تبیین می‌کنند: «محلی را که آقای قفلی برای محل ترمینال در انتهای خیابان فردوسی پیشنهاد می‌نمایند به غرض اینکه واگذاری اراضی آن بلامانع باشد موجب خواهد شد که انتهای خیابان فردوسی که با اراضی جنوبی شهر (میدان انقلاب فعلی) فاصله زیادی ندارد مانع ایجاد گردیده و خیابان مزبور به صورت بن‌بست درآید و چنانچه در طرفین آن نیز خیابان برای ارتباط بشاهراه آسیایی ایجاد گردد باز هم وجود ترمینال به صورت مانعی در انتهای این خیابان خواهد بود.»
آنها افزون بر این مخالفت بر خواست خودشان برای ساخت ترمینال در جنوب شاهراه آسیایی تأکید می‌کنند: «وجود دکل‌های خطوط فشار قوی برق و دیگر عبور وسایل نقلیه از شهر به محل ترمینال از عرض شاهراه است که این دو مشکل نیز قابل حل می‌باشد. محل ترمینال قدری بیشتر به جنوب شاهراه تغییر داده شود و نقشه آن بلافاصله بعد از حریم خطوط فشار قوی برق پیاده و به‌جای اراضی که در مسیر خطوط فشار قوی قرار گرفته از اراضی شرق و غرب در اختیار گذارده شود.
در محل تقاطع شاهراه آسیایی پل یا راهرو زیرزمینی برای عبور وسایل نقلیه از شهر به ترمینال به وسیله شهرداری مشهد ساخته شود و هزینه آن از محل وجوه عوارض مسافرین و عوارض نوسازی که از ترمینال دریافت خواهند داشت تامین گردد.»
قفلی البته تسلیم خواسته مسئولان امر است و در ادامه در نامه‌اش به استانداری می‌نویسد: «استدعا دارد مقرر فرمایند برای احداث ترمینال در محل فعلی مشکلات موجود به وسیله دستگاه‌های ذیربط مرتفع و شهرداری نسبت به جدول‌بندی و خیابان‌کشی کنار جاده تا حریم برق فشار قوی و ساختن پل هوائی و راهرو زیرزمینی اقدام کند تا بتوان درمورد ساختن ترمینال اقدام کرد.»
واگذاری زمین و ناکامی در ساخت
در نتیجه این مکاتبات، اداره نقشه‌برداری آستان قدس به معاون فنی و امور املاک آن سازمان در تاریخ ۲۸ اسفند ماه سال ۱۳۵۵ چنین درخواست می‌دهد: «مساحت ۱۳۳۲۲۷ متر مربع زمین ترمینال به نماینده شرکت کاروان رضا تحویل داده شود.»
قفلی نیز نامه‌ای به شهرداری مشهد می‌نویسد و از ناممکن بودن ساخت ترمینال در حاشیه جنوبی جاده خبر می‌دهد و می‌گوید: «ناگزیر به منظور احداث ساختمان اصلی ترمینال مسافربری پس از بررسی‌های زیاد حدود ۵۰ هزار متر زمین در طرفین خیابان ضد متصل به حاشیه شمالی جاده سنتو تقریبا بلامعارض تشخیص داده شده و با توجه به موقعیت زمین مذکور مهندسین مشاور این شرکت که مجری طرح ترمینال می‌باشند نقشه مقدماتی ساختمان ترمینال را تهیه نموده‌اند.»
البته آنچه از پیگیری نامه‌ها حاصل می‌شود، این است که در نهایت در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، ۴۷۰۸۷ مترمربع زمین به شرکت تحویل می‌شود تا کار ساخت و ساز ترمینال آغاز شود. بنا به دلایلی که نمی‌دانیم، حتی با واگذاری زمین کار ساخت این ترمینال به همین راحتی روی غلتک نمی‌افتد و سال‌ها طول می‌کشد تا کلنگ آن بر زمین بخورد و در سال ۱۳۶۹ شهرداری مشهد آن را افتتاح کند.
* این گزارش شنبه ۴ اسفندماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۳۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
