روز‌های سیاه و سفید سید‌اسماعیل آموزگار 
طرق، روزگاری مرکز تولید آرد مشهد بود 
ناشنیده‌هایی از پیشینه فلکه ضد
مکانی که امروزه به نام میدان ۱۵خرداد می‌شناسیم و البته در بین مشهدی‌ها با نام قدیمی‌اش، یعنی «فلکه ضِد» نیز شناخته می‌شود، بر روی اراضی جنوب شهر مشهد قرار گرفته است؛ زمین‌هایی که طی قرن‌های متمادی در زمره اراضی حاصلخیز منطقه به حساب می‌آمد و با قنات‌های پرتعدادی که از آن عبور می‌کرد، آبیاری می‌شد.
این اراضی میان دو منطقه بزرگ و شناخته‌شده «الندشت» و «گل‌ختمی» قرار داشت و عرصه هموار و خاک حاصلخیز آن باعث شکل گرفتن مزارع متعدد و پرمحصول شده بود. نخستین‌بار در نقشه‌های توسعه شهری دهه۱۳۴۰ خورشیدی، میدان ۱۵ خرداد به چشم آمد و در ابتدای کار به‌عنوان میدانی که قرار است الگوی توسعه شهری را در امتداد خیابان تهران (امام‌رضا (ع) فعلی) متوازن کند، در طرح‌ها پیش‌بینی شد.
در آن زمان نامش را میدان «اردیبهشت» گذاشته بودند؛ میدانی که محل تلاقی «میلان دهم» با امتداد خیابان تهران بود؛ خیابانی که از «فلکه برق» (میدان بسیج امروزی) به این‌سو، دیگر خیابان تهران نام نداشت و به‌طور رسمی آن را با نام خیابان فردوسی می‌شناختند.
نقشه‌های آن سال‌های نشان می‌دهد در بستر خیابان‌کشی‌های منظم این منطقه که نوید شکل گرفتن یک بافت مدرن را می‌داد، رد و نشان چاه‌های قناتی که روزگاری این زمین‌ها را سیراب می‌کرد، کم نبود و این، البته مسئله دور از ذهنی به نظر نمی‌رسد.
نکته دیگری که باعث می‌شد این زمین‌ها اهمیت بیشتری پیدا کند، وجود ده‌ها یخچال در آنها بود؛ یخچال‌هایی که با سبک و سیاق قدیمی، یخ مورد نیاز شهر را تأمین می‌کرد و در کنار دیگرمناطق صاحب این تأسیسات، برای حفظ روند سلامت و نیاز‌های شهری ضرورت داشت؛ با‌این‌حال محل این میدان برای مردم مشهد، یادآور قرار گرفتن نخستین توپ ضدهوایی تاریخ شهر هم بود.
اصلا ماجرای پدافند هوایی در مشهد، با همین میدان آغاز می‌شود؛ میدانی که از تابستان سال۱۳۱۶ خورشیدی، یعنی حدود ۸۷سال پیش، محل استقرار توپ ضدهوایی احتمالا سوئدی با مارک «بوفرس» شد تا مشهد به اصطلاح پدافند هوایی داشته باشد.
از «ضدطیّاره» تا «ضد»
موضوع توجه به پدافند هوایی در ایران، اواخر قحطی بزرگ و بعد از ورود نخستین هواپیما‌ها به مملکت ما، ذهن مسئولان نظامی کشور را به خود مشغول کرد. با‌این‌حال تا سال۱۳۱۲ خورشیدی تنها دو آتشبار با وظیفه دفاع هوایی، آن هم فقط در تهران مستقر شد.
رضاشاه که همیشه از کودتا علیه خودش بیمناک بود، بخش عمده تجهیزات نظامی را در تهران متمرکز می‌کرد و پایتخت، با دارا بودن دو لشکر، تقریبا همه امکانات لُجستیکی و پدافندی را در اختیار داشت. تنها از سال۱۳۱۵ خورشیدی بود که فکر تجهیز لشکر‌های خارج از مرکز با آتشبار‌های ضدهوایی اجرایی شد.
در سال۱۳۱۵ خورشیدی، نخستین آتشبار ضدهوایی را برای لشکر۶ (خوزستان) تهیه کردند و یک سال بعد، در بهار و تابستان۱۳۱۶ خورشیدی، لشکر۴ شمال‌غرب (آذربایجان) و لشکر۹ شرق (خراسان) صاحب آتشبار ضدهوایی شد. محل استقرار این آتشبار را در مشهد، جایی تعیین کردند که امروزه آن را با نام میدان ۱۵ خرداد می‌شناسیم. دلیل چنین انتخابی، البته به ارزیابی‌های کارشناسان نظامی باز می‌گشت.
آتشبار ضدهوایی را تقریبا در دوکیلومتری پادگان مستقر کرده بودند؛ جایی که دید خوبی به آسمان مشهد قدیم داشت و ظاهرا از هر نظر برای استقرار پدافند هوایی مناسب بود. ضمن اینکه محل استقرار پدافند هوایی با فرودگاه مشهد -البته اگر بشود آن را فرودگاه بدانیم- فاصله زیادی نداشت و شاید از این نظر هم انتخاب محل مذکور اهمیت پیدا می‌کرد. برای مشهدی‌ها نصب آتشبار ضدهوایی تازگی داشت؛ نوعی سلاح جدید که تا پیش‌از‌آن ندیده بودند و البته آن را به نام نظامی‌اش می‌شناختند: «آتشبار ضدطیاره».
به این‌ترتیب، وقتی بعد‌ها میدانی که محل تقاطع «میلان دهم» و خیابان فردوسی بود، میدان اردیبهشت نامیده شد، کسی به آن توجهی نکرد و همه این محل را با نام آتشبار ضدطیاره می‌شناختند؛ منتها طبق عادت مرسوم، به‌تدریج آن را خلاصه و به واژه «ضِد» برای معرفی آن اکتفا کردند. به‌این‌ترتیب، نام فلکه ضد در میان مردم مشهد جا افتاد.
از «ضد» تا «۱۵ خرداد»
با ایجاد جاده جدید مشهد به تهران، میدان ضد یا به قول مشهدی‌ها فلکه ضد به‌تدریج به‌عنوان نخستین میدان بزرگ ورودی مشهد از مسیر تهران جای خود را باز کرد. این موضوع، به‌ویژه بعد از رونق فرودگاه مشهد، بیشتر به چشم آمد. فلکه ضد نخستین میدان در این شهر بود که می‌شد بدون دغدغه و مشکلات ناشی از گسترش فضای آن، به طراحی و توسعه‌اش پرداخت.
این میدان از دو نظر حائز اهمیت بود؛ نخست اینکه قرار گرفتن مسیر مستقیم آن به سوی حرم‌مطهر‌رضوی، جلوه‌ای خاص و معنوی به فضای میدان می‌بخشید و دوم اینکه مسیر مستقیم آن به فرودگاه و اتصالش به جاده راهبردی تهران در کنار فضای گسترده میدان، اجازه برگزاری مراسم رسمی را در آن به مسئولان شهری می‌داد. شاید به‌همین‌دلیل در سال۱۳۵۴ خورشیدی، مهندس داریوش بوربور برای آن نمادی طراحی کرد که تا سال۱۳۸۶ خورشیدی برقرار بود و بعد‌از‌آن جای خود را به نماد ضامن‌آهو (ع) داد.
طی سال‌های اوج‌گیری انقلاب اسلامی، فلکه ضد یکی از کانون‌های اصلی تجمعات بزرگ بود. این مکان، به‌ویژه در زمستان سال۱۳۵۷ خورشیدی، به‌دلیل فضای گسترده‌ای که داشت، بیشتر مورد استفاده مردم قرار می‌گرفت؛ با‌این‌حال، مراسم استقبال هنوز هم مهم‌ترین کاربرد میدان محسوب می‌شد.
این کاربری در جریان بازگشت برخی از بزرگان انقلاب که سال‌ها در تبعید به سر برده بودند، کاملا جلوه‌گر شد. بولواری که مسیر فلکه ضد تا فرودگاه بود، روز ششم تیرماه سال۱۳۵۸ به «بولوار جمهوری‌اسلامی» تغییر نام داد. طبق گزارش روزنامه خراسان مورخ ۱۹تیرماه سال۱۳۵۸، بالاخره نام فلکه ضد نیز به میدان ۱۵ خرداد تغییر کرد.
میعادگاه دوستداران انقلاب
همان‌طور که اشاره شد، در جریان روز‌های پرالتهاب انقلاب اسلامی، فلکه ضد یکی از کانون‌های تجمع مردم محسوب می‌شد، اما مسیر راهپیمایی‌ها عموما از میدان شهدا به سمت چهارراه خسروی و سپس به‌سوی فلکه آب و ورودی حرم رضوی بود. در‌واقع فلکه حضرت مرکز تجمع اصلی و نهایی مردم مشهد و میدان شهدا به‌عنوان مرکز تجمع اولیه و ابتدایی راهپیمایی‌ها انتخاب می‌شد.
این رویه در بیشتر سال‌های دهه۱۳۶۰ خورشیدی نیز ادامه داشت؛ با‌این‌حال از اواخر این دهه، به‌تدریج برخی راهپیمایی‌های مناسبتی در شهر مشهد، با مبدأ میدان ۱۵ خرداد شکل می‌گرفت. دلیل این انتخاب، علاوه بر فضای مناسب و گسترده این میدان و داشتن مسیری عریض و مستقیم به سوی حرم‌رضوی، قرار نداشتن آن در مرکز شهر و گلوگاه‌های عبور‌و‌مرور بود.
به‌این‌ترتیب، تجربه حرکت از میدان ۱۵ خرداد به سوی حرم‌رضوی، نه‌فقط در قالب راهپیمایی‌ها، بلکه در برگزاری رژه‌های رسمی روز ارتش، روز بسیج و هفته دفاع‌مقدس نیز به‌کار گرفته شد و این میدان جای خود را در فضای اجتماعی شهر مشهد باز کرد و به‌عنوان میعادگاه دوستداران انقلاب‌اسلامی شناخته شد.
با گذشت حدود ۴۴سال از نام‌گذاری این میدان به اسم ۱۵ خرداد و ایجاد پایانه بزرگ مسافربری مشهد در انتهای خیابان امام‌رضا (ع)، میدان ۱۵ خرداد همچنان موقعیت خود را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز تجمع مردمی حفظ کرده است.
* این گزارش شنبه ۱۲ خردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۳۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
