روایت پیشگامی مشهد در ورزش نوین

حسین نخعی‌شریف| در سال‌های ابتدایی سده ۱۴ خورشیدی، وقتی جمعیت مردم ارض‌اقدس از ۱۳۰ هزار نفر تجاوز نمی‌کرد، ورزش برای مشهدی‌ها ناشناخته و غریب بود. آن‌ها هم مثل سایر مردم ایران، تنها با اسب‌سواری، کشتی پهلوانی و تاحدودی شنا آشنا بودند و به همین دلیل وقتی انجام ورزش در مدارس اجباری شد، خیلی‌ها درمقابل آن موضع گرفتند.

رفته‌رفته تلاش جمعی علاقه‌مند و عاشق رسمی و غیررسمی ورزش، باعث شد این مقاومت شکسته شود و رشته‌های ورزشی نوین، آرام‌آرام جای خود را میان جوانان باز کنند.

در این گزارش تلاش کرده‌ایم با مرور روز‌های تلخ و شیرین گذشته تاریخ ورزش مشهد و خراسان، سوای آشنایی، ادای دینی کنیم به کسانی که عاشقانه و خالصانه در این راه مبارزه کردند.

مشهد؛ پیشگام در ورزش نوین

برابر اسناد و اخبار مطبوعات قدیمی، مشهد در بسیاری از رشته‌های نوین ورزشی پیشگام بوده است و این پیشگامی را در چند عامل می‌توان جست‌وجو کرد که اهمیت شهر مشهد از نظر جغرافیایی، وجود کنسولگری انگلیس و همچنین حضور پررنگ روس‌ها در این خطه در اواخر دوران قاجار و پهلوی‌اول، ازجمله آن‌هاست.

همچنین سکونت ارامنه در مشهد و حضور خاندان‌های متمولی که فرزندانشان را برای تحصیل به اروپا می‌فرستادند، درکنار مراودات تجاری مشهد با هندوستان را می‌توان از عوامل رواج ورزش‌های نوین در این شهر دانست.

بعد‌ها نیز تأسیس مدارس جدید و الگوبرداری از اروپاییان به‌ویژه فرانسه، منجر به قرار گرفتن درس ورزش درکنار سایر دروس در مدارس جدید شد. ازآنجاکه مسابقه و رقابت، بخش جدایی‌ناپذیر ورزش‌های نوین بود، این رشته‌ها خیلی سریع جایشان را درمیان محصلان مدارس و پس از آن سایر جوانان باز کردند و آنان را به‌سمت ورزش‌های جدید کشاندند.

در ادامه با فراگیر شدن رشته‌های مختلف ورزشی ازآنجاکه ساعت ورزش در مدارس کم بود، شور و نشاط و علاقه جوانان به ورزش، عده‌ای را به فکر ایجاد باشگاه‌های ورزشی در مشهد انداخت که نقش معلمان و مربیان ورزش مدارس در این اتفاق بسیار پررنگ بود؛ چون تنها افرادی بودند که از دید ورزشکاران، صلاحیت این کار را داشتند؛ البته از مخالفت‌ها و مقاومت‌ها هم نباید غفلت کرد.

این مخالفت‌ها در مقایسه با مخالفت با فیلم، سینما، نمایش و موسیقی بسیار کمتر بود، ولی وجود داشت و رشد ورزش در شهر را با خطر‌هایی روبه‌رو کرده بود، با این حال «کلوپ فردوسی» به‌عنوان نخستین باشگاه ورزشی مشهد، حدود یک قرن پیش پاگرفت.

کلوپ فردوسی

بیش از یک قرن پیش، ناصر فرمان‌فرمایی به‌همراه چند جوان علاقه‌مند که شمار آن‌ها حداکثر ۲۴ نفر بود، به روایتی در سال ۱۲۹۸ خورشیدی و به روایت درست‌تر در سال ۱۳۰۱ با مشقت فراوان، چراغ ورزش را در مشهد روشن کردند و جالب اینکه این چراغ توسط فوتبالیست‌ها نور گرفت.

در یادداشتی در سال ۱۳۲۸ که از حسین آموزگار (یکی از همان ۲۴ نفر) به دستمان رسیده، چنین نوشته شده است: «چند نفر از جوانان روشن‌فکر و تحصیل‌کرده خراسان به‌مناسبت خواندن اخبار ورزشی که جسته‌وگریخته در جراید تهران منتشر می‌شد، از وجود یک چنین ورزش دسته‌جمعی (فوتبال) که اصول آن بر پیش بردن مقصود بر روی کمک و مساعدت‌های اجتماعی گذاشته شده بود، پی بردند.

خواندن این اخبار، این دوستان را وادار کرد که برای ایجاد این ورزش در خراسان با یکدیگر به مشورت بپردازند و پس از چند جلسه مشورتی، به‌وسیله آقای اصغر فرمان‌فرمایی، رئیس‌دفتر سابق بانک ملی ایران که امروز در آمریکا تشریف دارند و در آن ایام عضو دارایی خراسان [بودند]و از همان ایام با فرانسه مکاتبه داشتند، کتاب قوانین فوتبال و چند عدد توپ وارد نمود.

درضمن این مدت، این جمعیت بی‌کار ننشست و برای آنکه خدمتی به سایر جوانان خراسان بنماید، به فکر ایجاد انجمنی افتاد که علاوه‌بر وسایل ورزش، دارای کتابخانه و قرائت‌خانه نیز باشد. تأسیس یک چنین انجمنی بدون سرمایه، غیرممکن به‌نظر می‌رسید، ولی همت مردانه این چند نفر جوان که عده آن‌ها از یازده نفر تجاوز نمی‌کرد، غیرممکن را ممکن نمود و ابتدا برای تأسیس آن هریک به فراخور حال، مقداری نقدا پرداخته و بعد بلیت‌های بخت‌آزمایی مختصری مثلا ۲ هزار ریال درمقابل یک هزار ریال جایزه، تهیه و خود شروع به فروختن بلیت نمودند.

در راه این مقصود از هیچ‌گونه فداکاری خودداری نکردند. در کمتر از یک ماه حدود ۵ هزار ریال سرمایه جمع‌آوری کرده، شروع به خریدن لوازم ورزشی قدیم و جدید کرده، عمارتی را در بهترین محلات شهر مشهد (خیابان ارگ، درست پشت باغ ملی) اجاره و با نصب دستگاه‌های بارفیکس، پارالل، دستگاه‌های ژیمناستیک که دارای طناب‌های متعدد برای بالا رفتن با دست و نردبان طنابی و حلقه‌های متوازی و تاب بود، نصب می‌کنند.

یکی از این وسایل ورزشی خاص، چوب‌هایی با ارتفاع نیم متر، یک متر و بیشتر هستند که روی آن جای پا نصب کرده‌اند. این چوب‌ها را ورزشکاران به‌تناسب قدرت خود زیر پا گذاشته و با کمک آن‌ها شروع به راه رفتن و انجام حرکات ورزشی می‌کنند؛ به‌ویژه اینکه مسابقه دوی آن‌ها بسیار جالب می‌شود. تاکنون هم ندیده‌ام که در باشگاه‌های ورزشی تهران، چنین عملی صورت گرفته باشد.

در انجمن، کلیه وسایل ورزشی آماده شده و هر روز عصر، جوانان خراسانی در آنجا جمع و مشغول ورزش [می‌شوند]و با استفاده از کتابخانه، قرائت‌خانه و ... وقت خود را می‌گذرانند».

باشگاه فرهنگی‌ورزشی فردوسی به این شکل پا می‌گیرد؛ باشگاهی که نه‌تن‌ها در زمینه ورزش بلکه در امور هنری و کتاب‌خوانی نیز فعالیت می‌کرده است.

مؤسسان این باشگاه که سال ۱۳۰۳ خورشیدی تشکیل شد، اما افتتاح رسمی آن در سال ۱۳۰۴ بود، نیز به‌ترتیب محمود صبایی، حسن بهمن‌یار، طاهر بهادری، علی‌اکبر گلشن‌آزادی، محمدرضا‌کیمیاوی، احمد پارسی، محمدحسین قدوسی، حسین‌میلانی، اسدالله مدرس‌رحمانی، اوکتایی، حسین آموزگار و علی‌اکبر جهانی بوده‌اند که بدون شک نقش بسزایی در رشد ورزش‌های جدید در مشهد و حتی خراسان داشتند.

روزنامه آزادی در ۳ آذر ۱۳۰۴ درباره مدیر کلوپ فردوسی نوشته است: «آقای میرزامحمودخان صبایی، عضو محترم بلدیه مشهد که از جوانان دانشمند و حساس خراسان و فوق‌العاده خوش‌اخلاق، درستکار و متجدد می‌باشند، با حفظ مقام به مرخصی دوماهه، صبح پنجشنبه به طرف طهران حرکت نمودند. به قرار مسموع، مقصود عمده ایشان از این مسافرت، تهیه وسایل ورزشی ژیمناستیک و جلب معلمان در این فن برای مدارس خراسان می‌باشد. امیدواریم به‌زودی موفقانه، مراجعت نموده و خدمات ذی‌قیمت خود را به جامعه خراسان تکمیل کنند».

صبایی، مدیر کلوپ فردوسی، در بازگشت از این سفر با خریداری تجهیزات ورزشی، موفق می‌شود امکانات باشگاهش را بیشتر کند. در همین سال، استاد حسین صدقیانی، اولین مربی تیم ملی ایران، پس از فوت پدرش به‌همراه مادر از استانبول ترکیه روانه مشهد می‌شود. صدقیانی که سابقه سه سال بازی در تیم زیر هفده سال «فنرباغچه» و تیم «آماتور راپید» اتریش را داشت، منشأ خدمات زیادی در زمان حضورش در مشهد می‌شود؛ آن‌چنان که تجاربش را دراختیار ورزشکاران مشهدی قرار می‌دهد.

کیهان‌ورزشی در شرح زندگی او نوشته است: «همین که پس از سال‌ها دوری از میهن عزیز، دوباره به زیارت آن نائل گشت و در مشهد مقیم شد، در باشگاه فردوسی که درست سال پیش از آن تأسیس یافته بود و در آن موقع به‌وسیله آقای محمود صبایی، مؤسس، و عده دیگری از ورزش‌دوستان مشهد اداره می‌شد و جایگاه تربیتِ بهترین ورزشکاران خراسان به‌شمار می‌رفت، شروع به بازی نمود [و]مدت یک سال در آنجا تمرین می‌کرد».

کلوپ خیام

هرچند در بیشتر منابع از کلوپ انجمن فردوسی به‌عنوان اولین باشگاه ورزشی مشهد نام برده شده است، «کلوپ خیام» اولین باشگاه مشهدی است که یک سال قبل از فردوسی، یعنی سال ۱۳۰۲ تأسیس شده است؛ البته درباره کلوپ خیام و اینکه چه کسانی در تأسیس آن نقش آفریده‌اند، اطلاع چندانی در دست نیست.

تنها می‌دانیم که این کلوپ در رشته ژیمناستیک و حرکات نمایشی (آکروباتیک) فعالیت می‌کرده و پس از سه سال فعالیت تعطیل شده است، اما دوباره از سال ۱۳۰۸ فعال می‌شود و با رشته‌های فوتبال، والیبال و بسکتبال ادامه حیات می‌دهد.

گویا این حیات دوباره نیز دوام چندانی نمی‌آورد و از سال ۱۳۱۴ دیگر نشانی از این کلوپ به‌چشم نمی‌خورد. سروان رزم‌خواه، ناصر شاهرخ، مهدی شکوهی، کلاهیان، علی و محمود میلانی و امین، اعضای هیئت‌مدیره دوره دوم این باشگاه ورزشی، بوده‌اند که در خیابان ارگ قرار داشته است.

کلوپ ورزندگان

۱۶ تیرماه ۱۳۰۵ در روزنامه آزادی، نویسنده با اشاره به حضورش در جشن ورزشی یکی از مدارس، ضمن نوشتن گزارش، انتقاد‌ها و پیشنهاد‌هایی درباره ورزش با تیتر «ترقی در چیست» مطرح می‌کند.

بخشی از مطلب این روزنامه را مرور می‌کنیم: «در خاتمه با کمال تأسف از احساسات ضدورزشی عامه... [امیدواریم]ورزش در تمام ایران و مدارس عمومیت یافته، بودجه صحیحی برای کار تخصیص دهند که تمام شهر‌های ایران بتوانند معلمین ورزش جذب نموده، این باب ترقی به روی ایرانی‌ها باز شود، شاید قدری به شعور آمده، معنی حیات را بفهمند و نیز خشنودیم که دو کلوپ ورزش، یکی فردوسی و دیگری ورزندگان، در این شهر تأسیس شده و یک عده جوانان هر روز به بازی فوتبال و سایر اقسام ورزش مشغولند.

چون می‌بایست از خدام و مروجین ورزش در این مقاله قدردانی کنیم، می‌گوییم آقای میرزامحمودخان صبایی که اکنون در پاریس اقامت دارند، در قسمت تعمیم ورزش جوانان این شهر و آشنا نمودن مردم با این موضوع خیلی زحمت کشیده و هرکجا هست، خدا او را سلامت داشته، سایر جوانان ما را نیز درعوض هرکاری به این قسم کار‌ها مایل کند».

با این توصیف، «ورزندگان» را باید سومین باشگاه ورزش‌های نوین مشهد دانست که سال ۱۳۰۵ تشکیل شده و سرگرد سعید دولو، مؤسس آن بوده است. این باشگاه هرچند ویژه نظامیان بود و داخل لشکر شرق (لشکر ۷۷ فعلی) قرار داشت، به‌همراه باشگاه فردوسی، منشأ خدمات زیادی در مسیر رشد و توسعه ورزش مشهد شد.

در سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۲ که شاهد تأسیس انجمن تربیت‌بدنی در خراسان هستیم، با حمایت‌های سرلشکر امان‌ا... جهان‌بانی، فرمانده لشکرشرق (خراسان‌وسیستان)، این باشگاه مسابقات متعددی در رشته‌های مختلف برای ورزشکاران مشهدی برگزار کرد، به‌گونه‌ای‌که معمولا مسابقات بهاره را باشگاه فردوسی و مسابقات پاییزه را کلوپ ورزندگان برگزار می‌کرد. از این کلوپ با نام «نظام» و «صاحب‌منصبان» نیز یاد شده است.

* این گزارش یکشنبه ۸ بهمن ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۴۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.