تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
قند؛ عامل تلخی کام مردم!
در زمستان سال ۱۳۲۰ مردم شهر اشغال‌شده مشهد، نخستین کوپن را برای کالا‌های اساسی دریافت کردند.
در دهه ۲۰، جنگ جهانی دوم بر همه ابعاد زندگی مردم اثر گذاشته بود. اشغالگران به ایران آمده و در شهریور سال ۱۳۲۰ روس‌ها مشهد را تصاحب کرده بودند. آن سال‌ها اوضاع بازار اصلا تعریفی نداشت و هرکه هرجنسی دراختیار داشت، به قیمتی که تیغش می‌برید، می‌فروخت.
مردم مستأصل شده بودند؛ یکی نان پیدا نمی‌کرد و دیگری سیگار. یکی بنزین احتکار می‌کرد و دیگری نخود و لوبیا. زمستان ۱۳۲۰ مشهد در وضعیت اشغال نظامی، همه‌چیز در این شهر کم بود و باید همان اندک کالا، عادلانه میان شهروندان قسمت می‌شد تا شهر، این روزگار سخت را هم پشت‌سر بگذارد. قند و شکر کالایی بود که در چنین شرایطی در مشهد کمیاب و تبدیل به مسئله نخست شهر شده بود.
زمستان ۸۲ سال پیش، نخستین مرحله جیره‌بندی قند آغاز شد و مردم مشهد را با کوپن آشنا کرد. ما امروز به‌سراغ بازخوانی قصه این حبه کام‌شیرین‌کن رفته‌ایم تا بگوییم چگونه کمیابی آن، باعث شد کوپن به خانه مشهدی‌ها راه پیدا کند.
در طول خواندن این گزارش، این موضوع را مدنظر داشته باشید که در آن سال‌ها، مشهد با وجود آنکه صاحب یکی از کارخانه‌های اصلی تولید قند کشور بود، با کمبود قند و شکر مواجه شده بود، حالا حساب کنید در بقیه کشور چه خبر بوده است.
قند و شکر؛ نخستین کالای جیره‌بندی
چند ماه بیشتر از اشغال مشهد توسط روس‌ها نگذشته است، ولی مردم نمی‌توانند قند موردنیاز خود را تهیه کنند و فریاد اعتراضشان بلند می‌شود. نخستین کالایی که به سمت جیره‌بندی قدم برمی‌دارد، قند است. این کالا در دکان‌ها و سرا‌ها کم می‌شود و تلاش مسئولان هم برای سامان‌دهی بازار آن به جایی نمی‌رسد.
در ۲۰ آذر ۱۳۲۰ نخستین جیره‌بندی برای قند و شکر رقم می‌خورد و اولین اوراق آن صادر می‌شود.
روزنامه آزادی، تنها جریده آن زمان، در این باره می‌نویسد: «چنان‌که سابقا اطلاع داده‌ایم، به‌منظور عمل جیره‌بندی قند و شکر و آب‌نبات، از طرف اداره داراییاقتصادی و شرکت روستایی استان، اقدامات سریعی به عمل آمد و اوراقی تهیه شده است و مأمورین از صبح یازدهم بر در منازل اشخاص رفته و اسامی و شناسنامه‌های افراد هر عائله‌ای را در کتابچه ثبت نموده‌اند و دفاتر مخصوصی هم برای عده‌ای از آقایان رؤسای ادارات و آقایان محترم فرستاده‌اند که از روز پانزدهم، بزرگ‌تر هر خانواده‌ای با شناسنامه‌های افراد عائله خود به آن محل‌ها مراجعه نموده و پس از رسیدگی مجدد به شناسنامه‌ها و ثبت در آن دفاتر اوراق، جیره چهارماهه قند و شکر و آب‌نبات خود را دریافت دارند».
برپایه این آگهی، دفترچه‌هایی به مردم تحویل داده می‌شود که می‌توانند با آن جیره چندماهه قند و شکر خود را دریافت کنند تا قند و شکر، نخستین اجناس کوپنی مشهد باشد. زمانی که اداره دارایی مشهد این آگهی را به چاپ می‌رساند، شرکت روستایی استان نهم آگهی دیگری را منتشر می‌کند.
این اعلان نشان می‌دهد که پته‌های قند و شکر، پیش از این در این شرکت برای روستایی‌ها وجود داشته است که می‌توانستند سهمیه قند خود را از عاملان فروش دریافت کنند، ولی این جواز‌ها عمومیت نداشته است. بر طبق این آگهی، تمام افرادی که پته‌های قند، شکر و آب‌نبات شرکت روستایی را دارند، تا غروب روز دوشنبه ۱۷ آذر می‌توانند از آن استفاده کنند و پس از آن، این پته‌ها از اعتبار ساقط می‌شود و کوپن‌های مخصوص جیره‌بندی اداره داراییاقتصادی به جریان گذاشته می‌شود.
دفترچه قند چگونه توزیع شد؟
آگهی نام تقسیم‌کنندگان کوپن‌های جیره‌بندی قند، دومین خبر مربوط‌به جیره‌بندی است که در سال ۱۳۲۰ منتشر می‌شود. در این اطلاعیه اعلام می‌شود که از تاریخ پنجشنبه، بیستم آذر، تقسیم کوپن‌های جیره‌بندی توسط افرادی که نام آن‌ها می‌آید، شروع خواهد شد.
افرادی که پیش از این، مأموران به در خانه آن‌ها رفته‌اند و برگ جیره‌بندی در منازلشان توزیع کرده‌اند، باید آن را همراه اوراق شناسایی به مراکز توزیع ببرند و کوپن اجناس مدنظر را دریافت کنند.
افرادی هم که موقع توزیع برگ جیره‌بندی در منزل حضور نداشته و نتوانسته‌اند دفترچه بگیرند، باید این موضوع را کتبی به اداره دارایی مشهد اعلام کنند تا مأموران دوباره به در منزل آن‌ها بروند و پس از رسیدگی به صحت ادعا، برگ‌های جیره‌بندی را به آن‌ها تسلیم کنند.
کوثر، رئیس دارایی‌مالی شهرستان مشهد، دولتشاهی رئیس گمرک استان نهم، شاهرخ نیری رئیس شهرداری، فرزاد دادستان استان نهم، فیوضات رئیس فرهنگ خراسان، سمیعی رئیس شرکت فلاحتی خراسان، ضیا ابراهیمی رئیس شعبه اول استیناف دادگستری، آزمون رئیس بانک پیشه‌وهنر، دولتشاهی رئیس تشریفات آستان‌قدس، کامران رئیس آمار، بنی‌آدم کارمند اداره دادگستری، ملک‌محمدی بازپرس شعبه ۲، قرشی رئیس تجارت‌خانه قرشی، مخاطب رفیعی رئیس اداره پست‌وتلگراف، موسویان رئیس تجارت‌خانه موسویان، گلمکانی رئیس بانک سپه، گازرانی رئیس تجارت‌خانه گازرانی و بالاخره حسین غنی، رئیس شرکت جین و اداره داراییاقتصادی، افرادی هستند که برای توزیع کوپن میان مردم، انتخاب شده‌اند.
این موضوع و پراکندگی اداره‌های دست‌اندرکار در این طرح نشان می‌دهد که اجرای طرح توزیع کوپن قند میان مردم در آن زمان، کار راحتی نبوده است و همه اداره‌ها و سازمان‌هایی را که در مشهد حاضر بوده‌اند، درگیر خود کرده است.
در پایان این آگهی از مردم خواسته می‌شود به‌تدریج به این افراد مراجعه و کوپن خودشان را دریافت کنند تا ازدحام ایجاد نشود. اما برای شهری که در معرض قحطی بوده است و بسیاری از کالا‌های اساسی کمیاب و گران شده، بعید است چنین توصیه‌ای به سرانجام رسیده باشد.
در این مرحله، کوپن‌های جیره‌بندی برای چهار ماه توزیع می‌شود و مردم موظف هستند کوپن هرماه را در همان ماه دریافت کنند و به مصرف برسانند. مردم نه می‌توانند کوپن‌های آذرماهشان را نگه دارند و در ماه‌های دیگر خرج کنند، نه اجازه دارند سهمیه ماه‌های زمستانی‌شان را در آذر دریافت کنند؛ به این دلیل که جیره‌بندی از ۲۰ آذر شروع می‌شود، کوپن هرماه از بیستم آن ماه تا بیستم ماه بعد اعتبار دارد؛ به‌طور مثال کوپن دی‌ماه از بیستم این ماه تا ۲۰ بهمن اعتبار دارد.
مردم با آگاهی از این طرح، همه‌روزه با همراه داشتن شناسنامه و اوراق جیره‌بندی به افراد معرفی‌شده، مراجعه می‌کنند و به ازای هر نفر، معادل یک کیلو و دویست گرم کالا (شکر، قند و آب‌نبات) دریافت می‌کنند.
هر زائر؛ ۱۰۰ گرم سهمیه هفتگی
قند و شکر میان مردم عادی جیره‌بندی می‌شود، اما ادارات و مراکز عمومی از آن بی‌نصیب می‌مانند و نمی‌توانند احتیاجات خود را برآورده کنند؛ به همین دلیل اداره داراییاقتصادی استان نهم برای رفع این مسئله، تمهیداتی پیش‌بینی می‌کند.
برای برگزاری مجلس جشن و عزا، حواله‌های قند و شکر را بلدیه شهر صادر می‌کند. مردم باید وقتی مراسم دارند، به شهرداری بروند و حواله بگیرند. قهوه‌خانه‌های شهر نیز حواله‌های هفتگی دریافت خواهند کرد تا کاروکسبشان تعطیل نشود. مهمان‌خانه‌های بزرگ شهر را به شرکت روستایی می‌سپارند تا نیازشان را بر طبق مقررات کمیسیون جیره‌بندی برطرف کنند.
شهرداری موظف می‌شود مصرف قند و شکر دارالتربیه، نوانخا‌نه و بیمارستان شهرداری را طبق نیاز واقعی، تعیین و به اداره اقتصادی اعلام کند تا حواله آن صادر شود. بیمارستان‌های شاهرضا و آمریکایی، خود باید نیازشان را به اداره اقتصادی اعلام کنند.
برای داروساز‌ها هم هر سه ماه یک‌مرتبه، سهمیه‌ای تعیین می‌شود. بیمارستان منتصریه نیز با تشخیص مدیر بیمارستان و موافقت اداره اقتصادی مشهد، حواله دریافت خواهد کرد. قناد‌ها و شیرینی‌ساز‌ها گروه دیگری هستند که به قند و شکر احتیاج دارند.
این گروه نیز برپایه مصرف شش‌ماهه اول سال ۱۳۲۰ از شرکت روستایی، حواله دریافت می‌کنند. درکنار این‌ها، چای‌فروش‌های دوره‌گرد، شیرفروش‌ها، فرنی‌فروش‌ها و مشاغلی از این دست، باید به تشخیص شعبه جیره‌بندی مشهد، یک‌سوم قند و دوسوم شکر دریافت کنند. زائران و مسافران را نیز به‌محض ورود به مشهد، باید مدیر زوارخانه یا مسافرخانه به شعبه جیره‌بندی معرفی کنند و برای هر هفته آن‌ها ۱۰۰ گرم قند، ۱۰۰ گرم شکر و ۱۰۰ گرم آب‌نبات حواله می‌شود.
برای آبدارخانه اداره‌ها، کارخانه‌ها، محضرها، بانک‌ها، دبیرستان‌ها، تجارت‌خانه‌ها و دبستان‌ها نیز اداره اقتصادی مشهد حواله صادر می‌کند تا به این صورت، مسئله کمبود قند در شهر کمرنگ‌تر شود.
شایعات، پشت‌سر جیره‌بندی
البته مشکلات قندی مردم مشهد با جیره‌بندی برطرف نمی‌شود و با دریافت سهمیه، بازار شایعات درباره آن نیز داغ می‌شود. در ۱۱ دی سال ۱۳۲۰ نامه‌ای به روزنامه آزادی می‌رسد که یکی از شهروندان از روند جیره‌بندی اجناس توزیع‌شده شکایت دارد.
در بخش نخست این اعتراض، پیامد‌های توزیع کوپن قند یا آب‌نبات به این شکل مطرح شده است: «در مشهد شاید ۱۵ هزار خانواده بیشتر قند مصرف نمی‌کنند و بقیه از آب‌نبات، خوشترشان می‌آید.
این یک روش غلط است که هزاران خانواده که در عمر خود آب‌نبات مصرف نکرده‌اند، مجبور باشند آب‌نبات بخورند و هزاران خانواده که قند نمی‌خورند، کوپن‌های قند خود را بفروشند به یک عده‌ای که به هر وسیله هست، در ظاهر و نهان کوپن‌های قند را جمع‌آوری [می‌کنند]و قند آن را گرفته، قاچاق می‌کنند».
مطرح شدن این گلایه آن‌هم در وضعیت قحطی، به‌نظر بی‌اهمیت می‌رسد، ولی از یک مسئله مهم پرده برمی‌دارد و آن‌هم شکل‌گیری بازار سیاه برای اجناس کوپنی است.
این شهروند در ادامه، مسئله دیگری را مطرح می‌کند: «ازطرفی قند مصرف عموم از این شهر بیرون می‌رود. به‌علاوه ۳ هزار تن قند را می‌خواهند از مشهد ببرند. چرا ببرند و کجا می‌برند؟ چرا جناب استاندار و ریاست داراییاقتصادی این اجازه را می‌دهند؟».
این نگرانی درمیان موج اعتراض‌های مردم تکرار می‌شود و روزنامه آزادی در ۲۰ اسفند آن را از مقامات پیگیری می‌کند: «چند ماه پیش دولت موافقت کرد که از خراسان به مرکز، قند نخواهند فرستاد. اما در این چند روز در حدود ۹۰۰ تن به مرکز حمل کرده‌اند و از این جهت، اظهار اضطراب و نگرانی می‌نمودند، ولی با کسب اطلاع از مقامات مربوطه، معلوم شد که آقای استاندار اقدام مؤثر نموده و نظر موافقت دولت را جلب کرده‌اند که از مشهد به خارج از خراسان، قند حمل نشود و حمل نخواهد شد».
همین جریده در تاریخ ۱۴ فروردین ۱۳۲۱ خیال مردم مشهد را راحت می‌کند: «اخیرا شایع شد که می‌خواهند هزار خروار قند از مشهد حمل نمایند، ولی طبق اطلاع حاصله، از طرف جناب آقای استاندار قدغن شده است که محض رفاه اهالی خراسان، حمل قند و شکر به خارج این استان موقوف باشد».
در این میان شایعه دیگری هم که استانداری، کوپن شکر ماه اسفند را به مردم تحویل نمی‌دهد، در همین روز‌ها تکذیب می‌شود؛ البته انگار سهمیه شکر به اندازه دویست گرم کمتر می‌شود تا بدانیم شایعه ازاساس هم غلط نبوده است. با این شرایط، مشهد مرحله نخست کوپنی شدن قند در چهار ماه پایانی سال ۱۳۲۰ را پشت‌سر می‌گذارد.
* این گزارش شنبه ۷ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۴۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
