روایت هجده بهار و رمضانی که در آینه مطبوعات یکی شد
نوروز از جشن‌های قدیمی و ملی ایرانیان و رمضان از مناسبت‌های مهم مذهبی مسلمانان است که در ایران نیز اهمیتی ویژه دارد. آثار فراوانی درباره این دو رویداد مهم تاکنون نوشته شده است. مطبوعات نیز بخشی از این آثار هستند که هرسال رویداد‌های مرتبط با این روز‌ها را منعکس می‌کنند.
مطبوعات در ایران سال ۱۲۱۵خورشیدی به‌دست میرزاصالح شیرازی با انتشار روزنامه «کاغذ اخبار» پدید آمدند. از این زمان تا امروز هجده بهار ایران با رمضان‌المبارک مصادف بوده است. در این برخورد‌های میمون، ایرانیان رسوم نوروزی را به آداب روزه‌داری گره می‌زدند و علاوه بر حرمت‌گذاشتن به ماه رمضان، جشن‌های نوروزی را برپا می‌داشتند.
روزنامه‌های قاجار که برپایه تقویم قمری چاپ می‌شدند، به رویداد‌های این دو جشن بزرگ اشاره کرده‌اند. مطبوعات در مشهد که به فاصله ۱۲۰سال پیش پدید آمدند، در باب آیین نوروز و رمضان در این شهر و به‌ویژه حرم امام هشتم کمتر مطالب دارند. مطالب روزنامه‌ها اخباری پراکنده از رویداد‌های نوروز و رمضان دارد که بیشتر آب‌وهوا و مراسم‌های دولتی این روز‌ها را روایت می‌کند.
اولین گزارش نوروزی مشهد در مطبوعات
اولین‌بار ۲شعبان۱۲۷۱ در نخستین روزنامه رسمی ایران با نام «وقایع اتفاقیه» به آیین نوروزی در شهر مشهد اشاره شده است: «هر ساله معمول بوده است که چند روز قبل از عید سلطانی، فرش‌های آستانه مقدسه رضویه را بیرون آورده، در میان صحن گردوخاک آن‌ها را می‌افشاندند.
در این سال وقف‌نامه بیرون آمده بود که ۱۰ روز به عید مانده، فرش‌های آستانه مقدسه را با علم‌های حضرت رضویه و نقاره‌خانه و جمعیت خدام و... به منزل طرق برده و خدام را در آنجا ضیافت نموده، فرش‌ها را افشانده و از گردوغبار پاک نموده به روضه مقدسه بیاورند.»
امیدواریم امسال دیگر به خون دل تمام نشود
ملک‌الشعرای بهار، مدیر روزنامه «نوبهار»، در ۲۸ربیع‌الثانی۱۳۳۲ توصیفش از بهار و شرح احوال مشهد را چنین می‌نگارد: «عید سعید. نوروز فیروز که از قدیم‌ترین اعیاد دنیا و بزرگ‌ترین روز عید ایرانیان است، امسال رخساره منور خود را به ما نمود. امیدواریم که دیگر این سال جدید بر ملت ایران به خون دل و ماتم خاتمه نیافته، نقایص و شکستگی‌های دیرینه در این سال همایون‌فال جبران شود.»
صبح تا غروب رمضانی و شب تا صبح نوروزی
در روزنامه‌ها اشاره شده است که در تقارن رمضان و نوروز، مردم در روز‌ها به عبادت و روزه‌داری و غروب تا پاسی از شب به دیدوبازدید‌های نوروزی پرداخته‌اند. روزنامه ایران در ۲۳رمضان۱۲۹۹ درباره حال‌وهوای عید و رمضان در خراسان و سیستان می‌نویسد: «بحمدالله این دو ایالت را نظم و امنیت حاصل است.
نواب والا رکن‌الدوله فرمانفرمای خراسان و سیستان اوقات ماه مبارک رمضان را از یک ساعت به غروب مانده تا شش ساعت از شب گذشته مشغول رسیدگی به امورات مملکتی هستند. هوا از اول رمضان تغییر کلی یافته، مردم از روزه صدمه ندارند و آسوده خاطر در مساجد و تحت قبه مقدسه و آستانه متبرکه حضرت امام ثامن علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) به عبادت و طاعت الهی مشغول‌اند.»
دستور میرزا محمد شفیع، سررشته دار کل آستان قدس، به تحویلداران مبنی بر تهیه تدارکات برگزاری مراسم سال نو در رواق دارالسعاده. تاریخ: ۱۳۰۶ ق.
طبخ ۷۰ من برنج در نوروز رمضانی
در ماه رمضان زوار زیادی در مشهد به سر می‌بردند و مصادف‌شدن آن با نوروز بر حجم ورود مسافران می‌افزود. روزنامه «ایران» در ۷شوال۱۲۹۳ نوشته است: «در ماه مبارک رمضان زوار زیادی از ممالک محروسه در مشهد مقدس جمع بودند. در اواخر رمضان هر دسته به وطن مألوف خود روانه شدند.»
این روزنامه پنج سال بعد در ۲۹رمضان۱۲۹۸ وضعیت زوار را در مشهد چنین توصیف کرده است: «قریب ۱۲ هزار نفر زوار که از ولایات به ارض اقدس مشرف شده، در ایام رمضان‌المبارک در آستانه مقدسه به دعاگویی و عبادت به سر برده‌اند.» در ۷ذی‌القعده۱۳۰۲ در همین روزنامه آمده است: «ماه مبارک رمضان زوار زیاد از اطراف و اکناف خراسان به زیارت مشهد مقدس آمده، تماما از نظم امور آستانه مقدسه و وفور و ارزانی ارزاق و امنیت فوق‌العاده کلیه طرق و شوارع تعریف و اظهار شکرگزاری زیاد می‌کردند.»
روزنامه «اختر» رمضان۱۳۰۹ که هم‌زمان با عید نوروز است، پذیرایی زوار را در حرم امام‌رضا (ع) توصیف می‌کند: «شبانه‌روزی هفتاد من برنج طبخ شده، به زوار و خدام داده می‌شود. با بزرگ و کوچک و اعلا و ادنی به کمال رأفت و مهربانی سلوک می‌فرمایند.
اعلی‌حضرت اقدس همایونی مبلغی به جهت مخارج سه‌ماهه رجب و شعبان و رمضان به قرار سنوات سابقه مرحمت فرموده‌اند که مردمان محترم و زوار را در دارالضیافه مبارکه دعوت نمایند. روزی اقلا دویست نفر حاضر شده صرف غذا نموده، دعاگوی ذات ملکوتی صفات شاهانه می‌شوند.»
تحریم عید نوروز در زمان حضور روس‌ها
تحریم عید، گاهی به‌مناسبت‌های متعدد در روزنامه‌ها ترویج می‌شده و مورد استقبال مردم نیز قرار می‌گرفته است. حضور روس‌ها در سال۱۳۲۷قمری در مشهد و ظلم و ستم قشون آن‌ها بر مردم، سبب شد جشن‌های ملی از سوی مردم تحریم شود. روزنامه «حبل‌المتین کلکته» ۲۹ربیع‌الثانی۱۳۲۸ دراین‌باره نوشته است: «قشون روس کمافی‌السابق در مشهد اقامت دارند، هر روزه از شهر خارج شده و تا یک فرسخ از اطراف شهر را گردش می‌کنند.
خراسانیان برای اقامت قشون روس مراسم عید نوروز را به کل از صرف شیرینی و بازدید و... متارکه نمودند. قزاق‌ها از اجحاف و درشتی نیز فروگذار نمی‌نمایند.» روزنامه «ایران نو» هم در ۲ربیع‌الثانی۱۳۲۸ تأیید می‌کند که رسوم عید نوروز امسال به‌کلی در خراسان متروک است و بیشتر اهالی از خرید شیرینی امتناع کردند.
مراسم نیایش پرسنل لشکر ۷۷ خراسان در صحن عتیق (انقلاب فعلی) حرم امام رضا (ع) با حضور سپهبد باتمانقلیچ، نایب التولیه و متولی آستان قدس سال ۱۳۴۵
سلام عام شاهزاده قاجاری در ارگ
روزنامه «اطلاعات یومیه» ۶جمادی‌الاول۱۳۳۳ اخبار روز اول نوروز در ارگ دولتی و حضور طبقات مختلف در حرم مطهر را گزارش می‌دهد: «صبح عید نوروز، در اولین روز فیروز فرخنده سال که عید بزرگ ایرانیان و روز جمشیدی است، به مبارکی و اقبال در ارگ دولتی با حضور ایالت کبری علی‌الرسم سلام عام منعقد گردید.
عموم طبقات نظامی از توپ‌خانه و قورخانه و سرباز و سوار و ژاندارم‌های مالیه و هیئت اداره نظمیه با اسلحه پاکیزه و فرم‌های تازه در کمال آراستگی و شکوه حضور به‌هم رسانیده، پس از بروز ملاطفت و عنایت از طرف ایالت کبری، عموم طبقات مراتب دولت‌خواهی و خدمتگزاری خود را ابراز نموده، با نهایت نظم و ترتیب و ترنمات مهیج دستجات موزیک دفیله داده، مجلس سلام به دعای بقای ذات مقدس ملوکانه و ازدیاد شوکت و اقتدار سلطان جوان‌بخت اسلام‌پناه و استدامه دارالشوری ملی خاتمه یافت؛ و نیز از طرف ایالت کبری به عموم صاحب‌منصبان و افراد مسکوکات طلا و نقره عطا گردید.
عصر همان روز عامه طبقات نظامی و ژاندارم و پلیس به همان سبک صبح منظما از میدان ارگ حرکت کرده و به صحن مقدس رفته، به عتبه‌بوسی حضرت امام ثامن (ع) سرافزاز و نایل گردیدند. کمتر وقتی ساکنان مشهد جشنی با این شکوه و سلامی تا این حد جالب دقت دیده بودند.»
ارزانی نان در عید فطر و آزادی زندانیان در نوروز
گاهی حکومت به‌مناسبت‌های ملی و مذهبی اقدامات مثبتی انجام می‌داده است. روزنامه «رعد» در ۶شوال۱۳۳۴ به‌مناسبت عید فطر نوشت: «روز عید فطر برحسب معمول در ارگ سلام منعقد گردید و رسم سلام و شلیک توپ از هر جهت به عمل آمد. از طرف والی ایالت مقرر شد نان را یک من دویست دینار ارزان نمایند.»
گزارشی از همین روزنامه در ۱۸رجب۱۳۳۸ از بخشش عده‌ای از زندانیان و آزادی آن‌ها خبر می‌دهد: «نظر به پیشامد تجدید سال و وصول عید نوروز، از طرف اداره نظمیه حکم مرخصی یک عده از محبوسانی که تقصیرات آن‌ها نسبتا کم و به‌علاوه در مقابل تقصیرات خود به اندازه‌ای مجازات دیده و محبوس بوده‌اند، صادر شده است. این عده مرخص شده بالغ بر ۱۰ نفر است.»
سیزده‌به‌در مردم روزه‌دار در کوهسنگی
روزنامه‌ها درباره مراسم سیزده نوروز توصیف می‌کنند که مردم با زبان روزه به طبیعت پناه می‌برند. روزنامه «نوبهار» ۶ربیع‌الثانی۱۳۲۹ نوشت: «روز سیزده عید نوروز که با روز‌های دیگر ابدا تفاوتی نداشت و هیچ علامت و آثار تاریخیه را هم مساوی نبود، مردم دسته‌دسته به همان عادت قدیمی از شهر خارج شده، کوه و دشت از جمعیت مملو گشت! مخصوصا کوهسنگی که به‌واسطه نزدیکی و هیولای صورتی بیشتر جلب توجه عامه را کرده بود!»
روزنامه «رعد» در ۶شوال۱۳۳۴ خبر می‌دهد: «اداره نظمیه برای حفظ انتظامات در شهر و خارج شهر تمام احتیاطات لازمه را نموده و از روز دوازدهم حمل تمام دکاکین مشروب‌فروشی را ممهور و مفتش گماشتند که در دو روز ۱۲ و ۱۳حمل به هیچ‌کس از اتباع داخله و خارجه مشروب نفروشند.
خوشبختانه هوا هم با حفظ انتظامات مساعدت نموده و از صبح روز سیزده عید تا ظهر روز چهاردهم متوالیا برف و باران آمده و باد سختی می‌وزید و شدت برودت هوا به منتها درجه سختی رسید که هیچ مجال تفریح برای مردم نداد و در نتیجه به‌هیچ‌وجه اتفاق سوء یا خلاف نظمی نیفتاد.»
عذرخواهی از پذیرایی‌نکردن از اقوام در آگهی روزنامه
روزنامه‌ها محل اعلان و آگهی‌های مختلف در ایام نوروز بودند؛ از برنامه دیدوبازدید‌های عید گرفته تا تبلیغ لوازم و وسایل موردنیاز عامه مردم در این اعلان‌ها دیده می‌شود. روزنامه «بهار» ۲۴ جمادی‌الاول ۱۳۳۷ برای لباس‌های نوروزی اعلان می‌دهد: «پارچه و فاستونی‌های وطنی مال یزد و کاشان و پشمی و نخی که در بافت از بهترین مال‌های خارجه برتری دارد، در کاروان‌سرای قزوینی‌ها در حجره این‌جانب محمداسماعیل منیر برای عید نوروز هم‌وطنان که مبارک‌ترین لباس‌هاست، حاضر و آماده است. بشتابید که تمام می‌شود.»
یکی از شهروندان مشهدی ۱۱ رجب ۱۳۳۹ در روزنامه «تازه‌بهار» آگهی می‌کند: «به‌واسطه بعضی پیشامد‌ها و تهاجم کار‌های شخصی از دیدوبازید عید از عموم دوستان معذرت می‌خواهم. موسی محیط.»
منابع:
روزنامه‌های دوره قاجار موجود در مرکز مطبوعات آستان قدس رضوی.
«اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار»، پژوهش و گردآوری سیدمهدی سیدقطبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی، ۲۰۱۹م/۱۳۹۷.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آیین ۵۰۰ ساله خطبه‌خوانی حرم رضوی ثبت ملی شد 
جمعه‌های والیبالی پارک ملت ۳۰ ساله شد 