کامل‌ترین موزۀ تاکسیدرمی خاورمیانه در باغ وکیل‌آباد قرار دارد 
آرایشگر دوست داشتنی تلگرد 
آیین‌های هفت‌گانه نوروزی مشهدی‌های قدیم
اهالی قدیم مشهد خرده‌فرهنگ‌های نوروزی خاصی دارند؛ آداب و رسوم زیبایی که امروز یا به دست فراموشی سپرده شده است یا کمتر دیده می‌شود و تنها در نزد برخی خانواده‌های قدیمی به‌طور کامل به اجرا گذاشته می‌شود.
هر سال با فرارسیدن نوروز، موجی از رسوم و آیین‌های در آستانه فراموشی، زنده می‌شود؛ رسم‌ورسومی که هرچند تنها یک‌بار در سال اجرایی می‌شوند، برای ایرانیان از چنان اهمیتی برخوردارند که همیشه چندی قبل از رسیدن زمان اجرای آن‌ها، مردم سرزمینمان تلاش برای برپایی این آیین‌ها را در دستورکار خود قرار می‌دهند. برخی از این رسوم، ریشه در ادیان جامعه دارند. برخی نشئت‌گرفته از گستره جغرافیایی آن هستند و دسته‌ای هم سرچشمه‌ای چندگانه دارند.
در آستانه سال نو به‌سراغ رضا سلیمان‌نوری، خراسان پژوه و رئیس هیئت‌مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ، رفتیم تا از این آداب و سنن باستانی نوروز برایمان بگوید.
جایی بهتر از سفره هفت‌سین
اهالی قدیم مشهد خرده‌فرهنگ‌های نوروزی خاصی دارند؛ آداب و رسوم زیبایی که امروز یا به دست فراموشی سپرده شده است یا کمتر دیده می‌شود و تنها در نزد برخی خانواده‌های قدیمی این شهر به‌طور کامل به اجرا گذاشته می‌شود.
برترین و نخستین اختلاف نوروز مشهدی‌ها با آیین رسمیِ نوروز، در همان نحوه مواجهه با لحظات تحویل سال نو رقم می‌خورد. مشهدی‌های اصیل برای سفره هفت‌سین همچون تمام ساکنان فلات ایران اهمیت ویژه‌ای قائل هستند، اما این سفره به هنگام تحویل سال نو اختصاص به کودکان نابالغ و زنان خانواده داشته است و مردان خانواده مکانی را بهتر از نشستن پای این سفره برای تحویل سال می‌شناسند.
آن مکان، جایی جز صحن و بارگاه منور امام‌رضا (ع) نیست؛ به این ترتیب که براساس یک سنت کهن، مردان خانواده‌های قدیمی مشهد ساعاتی مانده به آغاز سال، خانه را ترک و در صحن و بارگاه امام‌هشتم (ع) تجمع می‌کنند تا سال را خدمت آن حضرت تحویل کنند.
این امر حتی پسران نورس خانواده را نیز دربر می‌گیرد. به‌عبارت بهتر براساس این رسم کهن، هنگام تحویل سال در هر ساعتی از شبانه‌روز که باشد، درکنار سفره هفت‌سینِ مشهدی‌های اصیل کسی جز زنان، کودکان نابالغ و ازکارافتادگان، حاضر نیست.
غروب و طلوع نور
تحویل سال نو در بارگاه امام‌هشتم (ع) نیز دارای آیین‌های خاصی است که در نوع خود بی‌نظیر است. یکی از این آیین‌های مهم، نواختن آهنگ تحویل سال از نقاره‌خانه حضرتی به‌منظور اعلام بشارت تحویل سال است.
دیگر آیین این مراسم که چند سالی است به‌صورت نیم‌بند اجرا می‌شود، خاموش و روشن کردن تمامی چراغ‌های مجموعه حرم رضوی در لحظه تحویل سال است. در سالیان نه‌چندان دور، درست در ثانیه تحویل سال، کل چراغ‌های حرم مطهر خاموش می‌شد و با تحویل سال روشن می‌گردید.
این لحظه در آن زمان‌هایی که سال در ساعات شب تحویل می‌شد، از شکوه ویژه‌ای برخوردار بود، به‌نحوی‌که بعد از یک تاریکی مطلق و هم‌زمان با آغاز سال جدید، روشنی طلوع می‌کرد.
البته این رسم در سال‌هایی که نوروز با محرم و صفر هم‌زمان می‌شد یا سال‌تحویل با وقوع مصیبتی بر اهل‌بیت (ع) همراه بود، اجرا نمی‌شد. در حال‌حاضر نیز این رسم به‌صورت محدود و در داخل رواق مشرف به ضریح مقدس اجرا می‌شود.
آسیاب به‌نوبت
مشهدی‌های اصیل پس از تحویل سال در حرم مطهر رضوی و برای بازگشت به منزل نیز آیینی خاص خود دارند. آنان در این هنگام هرکدام مقداری سبزی تازه یا نان به‌عنوان برکت خانه، می‌خرند و با در دست داشتن آن پا به خانه می‌گذارند؛ البته نحوه و ترتیب ورود به خانه نیز در این هنگام، خود سنت خاصی دارد؛ بدین‌گونه که ابتدا نان‌آور اصلی خانواده و سپس بقیه مردان وارد می‌شوند.
به روایت دیگر مردان جوان خانواده هنگامی با نان یا سبزی وارد خانه می‌شوند که از حضور نان‌آور اصلی خانواده در خانه مطمئن شده باشند، زیرا مشهدی‌های قدیم عملی غیر از این را بدشگون می‌دانند.
یکی از بخش‌های آیین کهن نوروزی مردم مشهد، گرفتن عیدی از حضرت رضا (ع) است
عیدی امام‌رضا (ع)
یکی دیگر از بخش‌های آیین کهن نوروزی مردم مشهد، گرفتن عیدی از حضرت رضا (ع) است. مشهدی‌های قدیم برای تحقق این امر از چند روز قبل از سال نو تا دقایق و لحظات قبل از تحویل سال، به هنگام عبور از اطراف چهارحوض که در چهار گوشه سقاخانه اسماعیل‌طلای صحن عتیق قرار گرفته است، سکه‌های پول خرد موجود در جیب خود را درون حوض‌ها می‌ریختند.
این پول‌ها تا لحظه تحویل سال نو در کف حوض قرار داشت و کسی به آن‌ها دست نمی‌زد، اما به‌محض اعلام ورود به سال جدید، همگان برای رسیدن به یکی از این سکه‌ها به تکاپو می‌افتادند. دلیل این جنب‌وجوش و تلاش برای به‌دست آوردنِ لااقل یکی از این سکه‌ها، تصور خاص ایشان بود.
مشهدی‌های قدیم این سکه‌های افتاده در حوض را عیدی امام‌رضا (ع) می‌دانستند.نکته مهم اینکه سکه‌های از آب گرفته‌شده قرب ویژه‌ای در نزد مردم داشت، تا به آن حد که تلاش می‌کردند آن‌ها را تا آخر سال به‌عنوان برکت جیب همراه خود داشته باشند. ناگفته نماند که در سال‌های اخیر علاوه‌بر حوض‌های اطراف سقاخانه صحن انقلاب اسلامی، حوض صحن آزادی نیز محل دریافت عیدی از امام‌رضا (ع) شده است.
آش رشته به‌جای ماهی‌پلو
در اغلب مناطق ایران سبزی‌پلو یا ماهی‌پلو نخستین وعده غذایی سال جدید شناخته می‌شود، اما کدبانو‌های اصیل مشهدی از قدیم معتقد بوده‌اند که جوشیدن رشته و حبوبات غذا در هنگام تحویل سال، شگون دارد و باعث نزول برکت به خانه می‌شود و بر این اساس سعی می‌کنند که اجاق خانه آنان در هنگام تحویل سال درحالی‌که دیگ آش رشته بر روی آن قرار دارد، روشن باشد.
اول رفتگان، بعد زندگان
مشهدی‌های قدیم عادت داشتند که پس از زیارت امام‌رضا (ع) در لحظات تحویل سال و سپس آوردن نان یا سبزی به‌عنوان نماد ورود برکت به زندگی، نخستین دیدار سالانه را به اهل قبور اختصاص دهند.
این امر البته مشابه‌هایی در سایر نقاط کشور دارد، اما اختلاف تجدید دیدار مشهدی‌های قدیم و اهل قبور در نخستین روز سال جدید با ساکنان سایر نقاط کشور، در این است که رسمی همگانی بود و تمامی خانواده‌ها و نه‌فقط کسانی که در سال گذشته عزیزی را از دست داده بودند، به زیارت اهل قبور می‌رفتند؛ چراکه معتقد بودند با این عمل، دعای خیر اموات در تمامی سال همراه خود و خانواده‌شان خواهد بود. ناگفته نماند هنوز هم بسیاری از خانواده‌های قدیمی مشهد این رسم را در نخستین روز سال به‌جا می‌آورند.
مراسم سیزده به سبک مشهدی
خیلی از مشهدی‌ها که پس از لحظات تحویل سال جدید به‌دلیل ازدحام زائر امکان زیارت حرم مطهر را پیدا نکرده‌اند، این روز را بهترین زمان برای انجام یک زیارت کامل و خلوت کردن با امام خود می‌پندارند و بر این اساس باید گفت که حرم رضوی نخستین مکان گذران روز سیزده مشهدی‌های قدیم است.
البته این بدان معنی نیست که اهالی قدیم مشهد اهل تفریح نیستند و در این روز به کوه و بیابان نمی‌زنند. طرقبه، شاندیز، گلستان، جاغرق و پارک جنگلی وکیل‌آباد مهم‌ترین مکان‌هایی است که مشهدی‌ها از قدیم برای به‌اصطلاح «در کردن سیزده‌شان» به آنجا سر می‌زنند.
البته کمی قدیمی‌تر، پارک‌ملت و پیش از آن کوهسنگی و کمی قدیمی‌تر از آن باغ ملی این جایگاه را داشت. سرانجام اینکه براساس مدارک موجود، نخستین محل اجتماع سیزده مشهدی‌ها که هنوز هم تاحد زیادی هویت خود را حفظ کرده است و حتی برخی مشهدی‌های قدیم که صبح سیزده را به زیارت گذرانده‌اند، در عصر این روز برای در کردن سیزده بدان مراجعه می‌کنند، پارک میرزاکوچک‌خان کنونی و کوروش سابق، واقع در انتهای خیابان دانش و نرسیده به فلکه ۱۷ شهریور است.
مکانی که در سال‌های اولیه سده معاصر، پشت باروی شهر قرار داشته و به‌دلیل کاشت میوه‌هایی، چون خربزه، هندوانه و صیفی‌جاتی، چون بادمجان و کدو در اطرف آن، به «حیطه» معروف بوده است.
* این گزارش پنجشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۹۶در شماره ۲۷۵ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
