خانه «تاجیک»ها سرپناه زیارت اولی‌هاست 
«صفای قلب زارم» با صدای «ملائکه» در قلب‌ها ماندگار شد 
عکس‌های حرم بارگاه از چه زمانی باب شد؟
عکاسی زیارتی زیرگروه عکاسی فوری قرار دارد و یکی از انواع عکاسی مردمی است که در شهرهای زیارتی پا گرفته است. از ویژگی‌های آن می‌توان به نداشتن آرشیو و ارسال آن به دورترین نقاط داخل و خارج از کشور توسط مشتریان اشاره کرد. این عکاسی‌ها از ابتدا در حول حرم مطهر رضوی شکل گرفته و همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند. درحالحاضر از حدود ۱۳۰۰واحد عکاسی در مشهد حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰ واحد آن به این بخش تعلق دارد.
پیشینه
از ابتدای دوره پهلوی (۱۳۰۵ شمسی)، با رشد روزافزون عکاسی و ارزان شدن ابزار عکاسی، عکاسان فوری و دوره‌گرد به‌همراه دوربین‌های چوبی، در اطراف حرم مطهر رضوی، در کنار بساطی‌های مختلف مستقر شدند.
از پیش‌گامان این کار می‌توان به ابراهیم ذهبی معروف به سیاح (عکاس‌خانه ایام ص ۶۳ تا ۶۸) و رسول عرب‌لین (زیرنویس مقاله گزارشی از عکاسی زیارتی) اشاره کرد.
در این نوع عکاسی پس‌زمینه نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. عکاسان در ابتدا با قرار دادن زائر در مقابل مجموعه حرم رضوی از آنان عکس می‌گرفتند. سپس به‌دلیل محدودیت‌های کار در فضای باز و با الهام از پرده‌های پس‌زمینه مورد‌مصرف در آتلیه‌های عکاسی در عکس پرتره و بهره‌گیری از نورپردازی با منابع نور مصنوعی، زائران جلوی پرده‌های نقاشی حرم و بارگاه می‌ایستادند و عکس می‌گرفتند.
به‌تدریج ابزار دیگری ازجمله لباس و سربند عربی، ماکت‌های آهو، شتر و... نیز برای هرچه طبیعی‌تر به‌نظر رسیدن، مورد مصرف قرار گرفت. تا پیش‌از ورود عکاسی دیجیتال، شیوه‌های مختلف مونتاژ عکس در پس‌زمینه‌ای عکسی نیز به‌شدت رونق گرفته بود. این مسئله با رشد تکنولوژی دیجیتال و کاربرد آن در این نوع عکاسی، در فضای کامپیوتر انجام می‌شود.
عکس قجری
اولین تصاویری که از ایران ثبت شد توسط نیکلای پاولوف، دیپلمات جوان روس در تهران و از محمدشاه و خانواده سلطنتی به‌روش داگرئوتیپ عکس‌برداری شد.
ژول ریشار که بعد‌ها معلم دارالفنون شد نیز به‌همین‌روش در ایران، ۳ سال پس از پاولوف عکس‌برداری کرده است. همچنین عکس‌هایی که از ایران گرفته شده و درحالحاضر در موزه متروپولیتن نیویورک موجود است.
عکس‌هایی است که لوییجی پشه در سال‌های ۱۸۴۸ تا ۱۸۶۱ میلادی به ثبت رسانده است. فن عکاسی در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار در ایران رونق می‌گیرد و بسیاری از کاربرد‌ها و کارکرد‌های عکاسی ایران نیز در همین دوران شناخته و به‌کار گرفته می‌شود.
بر اساس گزارش اعتمادالسلطنه در کتاب «المآثر و الآثار» تعداد عکاسان و عکاس‌خانه‌ها در تهران و سایر شهر‌ها در سال ۱۳۰۶ قمری بسیار زیاد شده بود، اما مبدأ ورود عکاسی به مشهد را باید به سفر جانوتسی ایتالیایی نسبت داد که ۷ سال پیش‌از اولین سفر ناصرالدین‌شاه به مشهد است؛ عکس‌های او از مشهد و شهرهای بین تهران تا مشهد است.
بوریس کلیمی در زمان جنگ جهانی دوم «عکاسی مانی» را در مشهد تأسیس کرده است
سوغات مشهد
اما ورود اولین عکاس ایرانی به مشهد در رکاب سلطان صاحب‌قران، ناصرالدین‌شاه قاجار صورت گرفت. در آن روزگار شاه قجری به‌همراه گروهی از اعیان، چاکران، اسباب تجمل، اهل حرم‌سرا، اولاد و عیال خود به مشهد می‌آیند و آقا‌رضا عکاس‌باشی و منوچهر‌خان، اولین عکاسانی هستند که به مشهد می‌آیند و عکس‌هایی را از نمای بیرونی حرم به‌ثبت می‌رسانند.
البته چند عکس هم در آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان وجود دارد که مربوط می‌شود به همان سفر ناصرالدین‌شاه که از مکان‌هایی همچون بقعه هارونیه گرفته شده است.
خسرو گلشن آزادی -که پدرش، علی‌اکبر گلشن آزادی در سال ۱۳۰۴ شمسی روزنامه آزادی را در مشهد منتشر می‌کرد- درباره میرزا‌فرج‌ا... می‌گوید: در اواخر عمرش حدود سال‌های ۱۳۰۷شمسی عکاس‌خانه‌اش را به طبقه پایین ساختمان دو‌طبقه‌ای در کوچه حمام ارگ انتقال داد که در طبقه بالای این ساختمان، روسی‌خان ارمنی «سینما مایاک» را تأسیس کرده بود.
یکی دیگر از کسانی که در اواخر دوره قاجاری و اوایل حکومت رضاخان پهلوی در مشهد عکاس‌خانه داشته است، بوریس کلیمی است که به او «بابا» می‌گفته‌اند.
به گفته آقای علی آیریا یکی از عکاسان قدیمی مشهد ظاهرا بوریس کلیمی در زمان جنگ جهانی دوم «عکاسی مانی» را در مشهد تأسیس کرده است. وی عکاسی را در روسیه آموخته بود. بوریس کلیمی هنگام تشکیل دولت اسرائیل از ایران رفته است.
از دیگر عکاسان و عکاس‌خانه‌های قدیمی که آقای آیریا از آن‌ها یاد می‌کند، می‌توان به «عکاسی مصور» اشاره کرد. صاحب این عکاس‌خانه از آذربایجان آمده بود و گویا در فلاکت هم مرده است و معلوم نیست که چه بر سر نگاتیو‌هایش آمده است.
اما گاگارین هم یکی دیگر از همان عکاسان است که اهل روسیه بوده و در آتلیه فعالیت داشته است. سعادت نیز کفاشی بود که با دوربین فوری عکس می‌گرفت. همچنین یوسفیان ارمنی هم از جمله‌عکاسانی بوده است که عکس‌های معمولی می‌گرفت و با «فیلم روز» همکاری داشته است.
عماد عصار متخلص به «ع» نیز از دیگر عکاسانی است که آقای گلشن آزادی از او نام می‌برد. او در بخش تجاری عکس نمی‌گرفته است و «روزنامه آشفته»، اولین روزنامه مصور مشهد را با عکس‌های خودش، منتشر می‌کرده است.
عماد عصار ظاهرا در سال ۱۲۹۶ شمسی به تهران می‌رود و در آنجا نیز مجله آشفته را منتشر می‌کند. در کنار او، هاشم ظریف است که در سال ۱۳۰۴ شمسی، عکاس و خبرنگار روزنامه آزادی بود.
«عکاس‌خانه امید» نیز یکی از عکاس‌خانه‌های قدیمی شهر مشهد به‌شمار می‌آید. رضا همتیان که قبل از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی روسیه در عشق‌آباد قنادی می‌کرده و نزد پدرش هم عکاسی را آموخته بود، پس از انقلاب اکتبر به ایران می‌آید و در مشهد عکاس‌خانه امید را در کوچه چهار‌باغ تأسیس می‌کند.
بعد‌ها محل آتلیه به چهار‌راه نادری منتقل می‌شود. عکاسی امید هم‌اکنون در همان محل وجود دارد که شاگردان آن مرحوم آن را اجاره کرده‌اند. رضا همتیان تا سال ۱۳۶۶ زنده بود و به کار خود ادامه داد.
بی‌شک یکی از عکاس‌خانه‌های معروف شهر مشهد، «عکاسی نصرت» است. محمد نصرت، متولد ۱۲۸۳ خورشیدی و از عکاسان قدیمی مشهد است.
عمده فعالیت او در عکاسی مربوط است به کار در آتلیه و گرفتن عکس‌های پرسنلی. شاید بسیاری از مشهدی‌ها هنوز هم او را در خاطر داشته باشند و بیشتر عکس‌هایشان را او گرفته باشد.
محمد نصرت از ۲۰ سالگی فعالیتش را در زمینه عکاسی شروع کرده است. او عکاسی را نزد پدرش که معمار و عکاس بود آموخته است.
اما از دیگر عکاس‌خانه‌های قدیمی شهر می‌توان از «عکاسی پیما» نام برد. حسن پیما در سال ۱۲۷۳ به دنیا آمد و از عکاسان سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ خورشیدی در شهر مشهد به‌شمار می‌آید.
حسن پیما در سال ۱۳۱۲ «آتلیه پیما» را با علی آیریا تأسیس کرد. اما پس از مرگ حسن پیما «عکاسی آیریا» یکی دیگر از عکاس‌خانه‌های قدیمی مشهد است که توسط علی آیریا تأسیس شد.
او در سال ۱۲۹۳ خورشیدی در یزد متولد شد و از سال ۱۳۰۷ خورشیدی به کار عکاسی پرداخت. علی آیریا در سال ۱۳۲۰ عکاس‌خانه خود را تأسیس کرد. از دیگر فعالیت‌های او تأسیس واحد سمعی‌بصری دانشگاه فردوسی و فیلم تک آستان‌قدس بوده است.
وی همچنین به زبان‌های انگلیسی و فرانسه تسلط کامل داشت. گفتنی است اولین کسی که در مشهد با نورپردازی در آتلیه عکس می‌گرفت، علی آیریا بود. در میان نگاتیو‌های وی، عکسی از کمال‌الملک وجود دارد که در لحظات پایانی عمر خود به‌سرمی‌برد. این عکس در بیمارستان امام‌رضای مشهد گرفته شده است.
«عکاسی سیاح» نیز یکی دیگر از عکاس‌خانه‌های قدیمی شهر مشهد است. ابراهیم ذهبی، معروف به سیاح متولد سال ۱۳۰۱ خورشیدی است و کار عکاسی را از سال ۱۳۱۶ خورشیدی آغاز کرد.
اما قبل از اینکه سیاح در سال ۱۳۵۳ مغازه‌ای را دور فلکه حضرت تأسیس کند، در سال ۱۳۲۸ با مرحوم محسن رزاقی «فتو رکلام» را جنب «فتو نصرت» در خیابان خسروی باز کرد.
وی همچنین عکاس و خبرنگار روزنامه خراسان بود. در سال ۱۳۳۶ هم عکس سقای‌پیر او جایزه اول مسابقه عکس صدای آمریکا را گرفت و مدال یادبود جامعه ملی واشنگتن‌دی‌سی را از آن خود کرد.
سیاح همچنین یکی از پیشکسوتان عکاسی حرم بارگاهی یا همان عکاسی زیارتی است که از ۶۰ سال پیش در مشهد به‌وجود آمده است. شایان ذکر است، بسیاری از عکاسانی که امروزه در پارک‌ها و مکان‌های تاریخی مشهد مشغول به عکاسی‌اند از شاگردان ابراهیم ذهبی (سیاح) هستند.
بی‌شک یکی از عکاس‌خانه‌های معروف شهر مشهد، «عکاسی نصرت» است
ویژگی‌های عکاسی زیارتی
مهمترین ویژگی این نوع عکاسی، نداشتن آرشیو است و علت آن نوع مشتری است که زائر است و برای چاپ مجدد مراجعه نمی‌کند و دلیلی برای ایجاد آرشیو باقی نمی‌ماند.
از دیگر ویژگی‌های آن بارز بودن جنبه تقدس و یادگاری، استفاده از پس‌زمینه‌های منقش به تصاویر حرم رضوی و صحنه‌های مرتبط با سرگذشت امام‌رضا(ع)، سرعت بالای کار در ارائه تصویر، پایین بودن اطلاعات عکاسان این بخش از عکاسی، حضور عکاسان فصلی، نبود کنترل کیفیت کار توسط نهادهای مربوطه به‌دلیل کثرت آنان، تعداد بسیار بالای عکس گرفته‌شده در این نوع عکاسی در مدت کم و ارسال گسترده آن به دوردست‌ترین نقاط ایران و حتی خارج از ایران است.
کار تبلیغاتی این گروه با استفاده از افرادی در جلوی مغازه‌های عکاسی صورت می‌گیرد که از عابران دعوت به گرفتن عکس می‌کنند. همچنین نمونه‌های فراوانی در بیرون از مغازه‌های عکاسی به‌نمایش گذاشته شده‌اند.
چیدمان عناصر در عکس
- پرده پس‌زمینه: پرده‌های پس‌زمینه با مضمون‌های سقاخانه، صحن نو، ضریح، ضامن آهو، گنبد، صحنه مسموم کردن امام‌رضا(ع) توسط مأمون و اخیرا تصویر حضرت ابوالفضل وجود دارند.
ویژگی‌های پرده‌ها: رنگ مصرفی از انواع پلاستیک و قابل شست‌وشو است. قلم مصرفی درشت و به ریزه‌کاری‌ها توجه نمی‌شود. رنگ‌ها کنتراسته و حجم‌سازی کمتر انجام می‌شود. پرسپکتیو در مناظر به‌طور ناقص انجام شده و درواقع این پرده‌ها یادآور نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای هستند.
قدیمی‌ترین پرده پس‌زمینه موجود که توسط رسول عرب لین کشیده شده، درحالحاضر در مشهد در عکاسی حمید عرب لین موجود است. این پرده در سال ۱۳۴۲ کشیده شده است.
به‌جز پرده می‌توان به ابزارهای دیگری در صحنه مانند: لباس‌های هندی و عربی و... مجسمه‌های فایبرگلاس آهو و شتر و پاپا‌نوئل، کشکول و تبرزین و عکس‌های چاپ‌شده روی ورق‌های پلاکسی گلاس اشاره کرد.
مشتریان
مشتریان این بخش از نظر اقتصادی طیف گسترده‌ای دارند. مشتریان ساکن در مسافرخانه‌ها و هتل‌های خیابان طبرسی در بخش شمالی فلکه حضرت، از رفاه نسبتا کمتر و بخش جنوبی خیابان امام‌رضا از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردارند.
از نظر ملیتی به‌جز ایرانیان از اقصا‌نقاط کشور، عرب‌های حوزه خلیج‌فارس و عراقی‌ها نیز اخیرا به مشتریان پروپا‌قرص این نوع عکاسی تبدیل شده‌اند.
رویکرد تازه در این نوع عکاسی
عکاسان این بخش طی سال‌های کار خود، همیشه به این خواست مشتری که قرار گرفتن در طبیعی‌ترین و واقعی‌ترین منظره حرم و بارگاه رضوی بوده توجه داشته‌اند و در این راستا در دوران‌های مختلف در ایجاد تصاویری هرچه شبیه‌تر به واقعیت سعی کرده‌اند.
فتومونتاژها و کلاژهای عکسی در سال‌های پیش به‌سختی انجام می‌شد. پس از پیدایش دوربین‌های دیجیتال و امکانات کار در کامپیوتر، در این بخش استفاده‌های بسیار از آن شده و عکاسان خلاق‌تر به ایجاد تصاویری با کیفیت بهتر و متنوع‌تر دست زده‌اند.
پیامد استفاده از کامپیوتر شغل جدیدی را در این بخش ایجاد کرده که همان «مباشران فنی» هستند. کار چاپ عکس‌های ایجاد‌شده در این گروه در پنج لابراتوار مستقر در محدوده حرم رضوی انجام می‌شود.
طی سال‌های اخیر به‌دلایلی این نوع عکاسی باوجود امکان عکس‌برداری با دوربین شخصی و تلفن همراه، از رشد بالایی برخوردار بوده است. دلایلش هم مشخص است: رشد جمعیت، نبودن کار، راحتی کار با دوربین‌های دیجیتال، کاهش کنترل‌های صنفی و بالا بودن میزان تقاضا.
عکاسی زیارتی طی دوران حضور خود توانسته با تغییرات تکنولوژی تطبیق یافته و نقص خود را به‌خوبی برطرف کند.
از ابتدا تاکنون، در پس این زایش و استمرار، تئوری مدونی وجود ندارد و تنها، پاسخ به نیازی است که از عمق جان مشتریان برای بردن سوغات و یادگاری از سفری مقدس به دیار خود برآمده و عکاسان به این نیاز پاسخ گفته‌اند. به‌نظر می‌رسد این سیر رو‌به‌رشد همچنان در جریان است و برای این جریان از درون خود راه‌حل می‌جوید.
* این گزارش پنجشنبه ۹ آذر ۹۶ در شماره ۲۶۱ شهرارا محله منطقه ثامن به چاپ رسیده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
