خیرات‌خان؛ مدرسه‌‌ یادگار عصر صفوی در حرم رضوی

امروز و در یک نگاه همه‌اش «حرم» است. درگذشته، اما هر کدام از این بنا‌های هضم شده در دل بیوتات حرم، اسم و موقعیت خاص خودشان را داشتند و می‌شد نشانشان داد؛ می‌شد گفت اینجا مدرسۀ میرزاجعفر است، اینجا مدرسۀ دو درب و آنجا مدرسۀ خیراتخان.

امروز، اما گسترش مجموعه بیوتات حرم سبب شده بسیاری از مدارس قدیمی مشهد یا از میان بروند یا در دل حرم جای بگیرند و بشوند جزئی از آن. همین است که بسیاری از امروزی‌ها یا آن‌ها را نمی‌شناسند یا اگر می‌شناسند درک درستی از موقعیت آن‌ها ندارند.

 مدرسۀ «خیراتخان» یکی از این بناهاست که بسیاری از علمای حوزه، بخشی از دوران طلبگی خود را در آن گذرانده‌اند.

وقوفۀ مرحوم خیراتخان

مدرسۀ «خیراتخان» که اکنون در ضلع شرقی مجموعۀ حرم واقع شده است، در زمان طرح‌ریزی در حاشیۀ بست پایین‌خیابان قرار داشت و از دو قسمت توسط چند دربند مغازه محصور شده بود. جستجو در اسناد مدرسه و خواندن کتیبۀ آن به ما می‌گوید که «این مدرسۀ قدیمی و زیبا در سال ۱۰۵۷ قمری هم‌زمان با حکومت شاه عباس دوم توسط یکی از اشراف و بزرگان آن روزگار به نام خیراتخان احداث شده است.».

خیراتخان یکی از رجال دولت قطب شاهیان حیدرآباد رکن هندوستان و از وزیران و کارگزاران آن‌ها بوده و چنانچه از متن کتیبۀ سر در مدرسه معلوم می‌شود، در اثنای احداث ساختمان مدرسه فوت کرده لذا تاریخ اتمام بنای مدرسه پس از فوت وی است.
در کتیبۀ مدرسه آمده «.. وقد وفق لبنائ‌ها فى حال حیاته و بعد وفاته المرحوم المغفور خیرات خان» از این جمله به نظر مى‌رسد که اتمام بناى مدرسه پس از وفات بانى و بر طبق وصیت وى از مال او بوده است.

بنای بزرگی که خراب شد

وجود استادان برجسته و دانش‌پژوهان بسیار به همراه موقوفات فراوان به این مدرسه رونق می‌بخشد، به‌نحوی که در شمار معروف‌ترین و معتبرترین مدارس علمیه مشهد قرار می‌گیرد، اما با افول حکومت صفویان، رونق و شور علمی نیز از مدرسه رخت برمی‌بندد.

فریزر جهانگرد انگلیسی که در همان دوران به مشهد سفر کرده، می‌گوید: «مدرسۀ خیراتخان که بنایی بزرگ بوده و حالا خراب است و زیاده از ۱۵ تا ۲۰ نفر طلبه ندارد، موقوفۀ آن از اجاره دکاکین حاصل می‌شود.».

در دوران حکومت پهلوی اول تمام مدارس علمیۀ مشهد از جمله مدرسۀ خیراتخان با همان وضعیت ساختمانی نامطلوب تعطیل می‌شود و در حکومت پهلوی دوم نیز که مدراس بازگشایی می‌شوند، این مدرسه هرگز مرمت و بازسازی نمی‌شود.

شاید همین عدم رسیدگی باشد که وقتی مسئولان آستان قدس پس از پیروزی انقلاب بر مرمت آن همت گماشتند، نتوانستند حریف پوسیدگی پایه‌های ساختمان مدرسه شوند، پس به‌ناچار آن را به‌کلی ویران کرده و دوباره با همان نقشه و طرح اولیه بازسازی می‌کنند.

زوال یک گنجینه

آن‌طور که از نوشتۀ برخی مطلعان برمی‌آید کتابخانۀ مدرسه، به رغم داشتن نسخه‌های خطی نفیس، وضعیت نابسامان و غیرقابل استفاده‌ای داشته است.دکتر فاضل که در سال ۱۳۵۱ شمسی از این کتابخانه بازدید کرده، می‌نویسد: «این کتابخانه گرچه ازنظر عدد کتاب چندان اهمیتی ندارد، لکن از حیث کتب موجود بسیار ارزنده و در نوع خود کم‌نظیر است.

قرائن موجود به ما نشان می‌دهد که این کتابخانه در سال ۱۳۰۳ ه. ق به‌وسیلۀ علیمردان تیموری معروف به نصرت‌الملک پدر آقای امیرتیمور که از معاریف ایران و اکنون ساکن تهرانند، تأسیس گردید و دارای دویست و چند جلد کتاب است به زبان عربی و فارسی در زمینۀ علوم اسلامی که از آن میان صد و چهل و یک مجلد آن خطی و بقیه چاپی می‌باشد.

در بین کتاب‌های خطی این مدرسه نسخه‌های بسیار نفیسی دیده‌ام، این کتاب‌ها در یک اطاق (۳ در ۴) به گوشه‌ای افتاده و تاکنون کسی به تفصیل آن‌ها را ندیده، چون خاک و ساس فراوانی دارند و هیچ‌گونه ضمانت حفظی برای آنان به‌ویژه جهت محفوظاتش وجود ندارد. این گنجینۀ گران‌بها و نظایر آن غیرقابل استفاده و در خطر زوال می‌باشد.»، او کتب خطی این کتابخانه را ۱۰۹ نسخه ذکر می‌کند.

آیت‌ا... خامنه‌ای رهبر انقلاب نیز که در سال ۱۳۴۶ و برای تهیه گزارشی از وضعیت مدارس حوزوی از نزدیک کتابخانۀ قدیمی مدرسه را مشاهده کرده‌اند، می‌نویسند: «تاریخ تأسیس این کتابخانه به‌درستی معلوم نیست، ولی بعضی از کتاب‌ها در تاریخ ۱۲۷۷ ه. ق وقف شده است.

این کتابخانه نیز بر اثر بی‌مبالاتی و اعتنانکردن متصدیان امر به‌مرور دستخوش تاراج موریانه و افراد موریانه‌صفت شده و بسیاری از کتب آن از دست رفته است، فعلا کتابخانۀ مدرسۀ خیراتخان حدود ۴۰۰ جلد کتاب (خطی و چاپی) دارد. ولی نه فهرستی دارد و نه وضع مرتبی برای استفادۀ طلاب.». نبود متصدى معین و دلسوز و نبود فهرستى براى شناختن کتا‌ب‌ها، دلایلی است که آیت‌ا... خامنه‌ای برای تحلیل روز به‌روز این کتابخانۀ نفیس برمی‌شمارد.

موقوفات دیروزی

بنا به روایت دکتر فاضل موقوفات این مدرسه در حد مناسب و مطلوبی بوده، چنان که در سال ۱۳۵۱ موقوفاتی با درآمد سالانه ۱۰ هزار و ۳۲۰ تومان داشته که البته به‌مرور زمان دستخوش حوادث شده است.

در اسناد موجود از ۱۶ دربند مغازۀ متصل به مدرسه که در طرفین این بنا قرار داشته‌اند و تعداد ۶ اتاق در پشت مدرسه که به عنوان مسافرخانه از آن استفاده می‌شده، به عنوان موقوفات مدرسه ذکر شده که بعد از بازسازى مدرسه، اثرى از آن‌ها باقى نمانده است.

آیت‌ا... خامنه‌ای هم نوشته‌اند: «از موقوفات واقعى مدرسه اطلاعى در دست نیست موقوفات فعلى عبارت است از ۱۶ باب دکان متصل به مدرسه که عواید آن به مصرف شهریۀ طلاب حق‌التولیه حق‌النظاره اوقاف هزینه‌هاى ضرورى و حقوق خادم مى‌رسد؛ این مخارج ماهیانه ۹۱۵۰ ریال است.».

بنا بر همین گزارش، حاج میرزا احمد کفائى به عنوان متولى مدرسه از طرف سازمان اوقاف انتخاب شده بوده و حاج شیخ على‌اکبر دربندى، متصدى و کتابدار و کربلایى محمد نیز خادم و سرایدار مدرسه بوده‌اند. در گزارش دیگری البته آمده که «ادارۀ اوقاف خراسان طی حکمی مرحوم آیت‌ا... میرزا احمد خراسانی را به عنوان متصدی آن انتخاب کرد.». در هر حال ادارۀ اکنون این مدرسه زیر نظر ریاست دانشگاه علوم اسلامی است.

آن‌طور که از تصاویر قدیمی مدرسه پیداست، صحن حیاط آن درختان تنومندی داشته و حدود ۷۰ سانتی‌متر از سطح خارج مدرسه پایین‌تر بوده است. نوع مصالح بنا آجر خشتی بوده و طبقۀ اول آن حدود ۵۰ سانتی‌متر بالاتر از صحن حیاط بوده است.

تزئینات هنری مدرسه اندک و مختص به کاشی‌کاری هفت‌رنگ لچکی‌های ایوانچه‌ها و ایوان‌های شمالی و جنوبی و گچ‌بری‌های زیر طاق ایوان‌ها و داخل هشتی ورودی با خط ریحان سفید بر کاشی نام فتح‌ا... موسوی‌حسینی ذکر شده است؛ «و قد کان اتمام‌ها بسعی اقل العباد واحوجهم الی رحمة ربه الغنی محمد بن فتح‌ا... الموسوی الحسینی الکاظمی عفی عنهما.»

بر سردر ایوان ورودی کتیبه هم ذیل با کاشی معرق به خط زرد قرار داشته است؛ «لقد تم بناء هذه المدرسة المبارکة المسماة بخیراتیة فی ایام دولت السطان الاعظم و الخاقان الاکرم و مولی ملوک العرب و العجم السلطان بن السلطان بن السلطان الاعظم و الخاقان بن الخاقان ابی المظفر شاه عباس الثانی الصفوی الموسوی الحسینی بهادرخان ملکه و سلطانه و افاض عنی العالمین احسانه و قد وفق لبنائ‌ها فی حال حیاته و بعد وفاته المرحوم المغفور خیراتخان تغمده الغفران فی سنة سبع و خمسین و الف.».

نمونه‌ای از معماری عصر صفوی

مساحت زمین مدرسه حدود ۱۵۰۰ مترمربع و دارای ساختمان دو طبقه و صحن مستطیل‌شکل است که در دو ضلع شمال و جنوب آن دو ایوان مرتفع قرار دارد.
این نوع معماری پس از دورۀ تیموریان که اغلب مساجد و مدارس دارای چهار ایوان بوده‌اند، به وجود آمده؛ معماری‌ای که در عصر صفوی رونق داشته و براساس آن، در چهار ضلع مدرسه حجره‌هایی در یک یا دو طبقه طراحی شده است.

آیت‌ا... خامنه‌ای دربارۀ شکل ساختمان مدرسه در گذشته می‌نویسد: «صحن آن مربع‌مستطیل و در چهار ضلع آن دو طبقه عمارت به سبک مدرسۀ میرزا جعفر و دو ضلع شمالی و جنوبی و دو ایوان مرتفع قرار دارد که در ایوان شمالی مسجد و در ایوان جنوبی در ورودی مدرسه قرار دارد.».

مکتب ادیب

این مدرسه خاستگاه صد‌ها تن از مراجع تقلید، فقها، عالمان، استادان و بزرگان برجسته و معروف بوده و سالیان متمادی استادان و دانش‌پژوهان گران‌قدری در آن به بحث و دانش‌اندوزی مشغول بوده‌اند.

آیت‌ا... خامنه‌ای تعداد طلاب مدرسۀ خیراتخان را در گزارش خود به سال ۱۳۴۶، تعداد ۱۵۰ نفر و دکتر فاضل آن‌ها را ۱۹۵ نفر در سال ۱۳۵۱ برشمرده‌اند که نشان از رونق آن دارد. در آن دوران عالمان و دانشمندان بزرگی همچون آقا میرزا عبدالجواد نیشابوری، ملقب به ادیب اول در این مدرسه حضور داشته‌اند.

از دیگر استادان معروف این مدرسه می‌توان از بزرگانی مانند مرحوم آقا میرزا عبدالجواد نیشابوری (ادیب اول)، مرحوم استاد محمدتقی نیشابوری (ادیب ثانی)، مرحوم آیت‌ا... شیخ عبدالنبی کجوری، مرحوم آیت‌ا... میرزا حبیب گلپایگانی، میرزا جوادآقا تهرانی، آیت‌ا... خامنه‌ای و آیت‌ا... واعظ طبسی و... نام برد.

امروز خیراتخان

همان‌طور که گفته شد، مدرسه پس از بازسازی در دل حرم جای گرفته و امروز جزئی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی است. ساختمان جدید مدرسه در زمینی به وسعت ۲ هزار مترمربع با تلفیقی از معماری اسلامی و مهندسی جدید بازسازی شده است. صحن حیاط با ابعاد ۲۳×۲۲ مترمربع با سنگ‌های خلج مفروش است و ازاره آن در چهار طرف با سنگ‌های مرمر پوشیده شده است.

هار باغچۀ مشجر و گل و بوته‌کاری شده هم در اطراف آب‌نمای بزرگ وسط حیاط، زیبایی خاصی را به امروز این مدرسۀ قدیمی بخشیده است.حجره‌های مدرسه در دو طبقۀ پیرامون حیاط مرکزى احداث شده است؛ ۷۹ حجره به همان سبک قدیم طرحی شده‌اند و باقی معماری همانی است که پیش‌تر بوده است.