موج تخریب سنگ‌نگاره‌ها به قله رسید

مهر سال98 در حالی که روی یک سنگ نگاره در محدوده «دیزدر» با گازوئیل مخدوش شده بود، گروهی از دوستداران میراث فرهنگی، دور سنگ نگاره دیگری در همان نزدیکی، حلقه انسانی تشکیل دادند، از مسئولان خواستندکه جلو تخریب این میراث چند هزارساله بشری را بگیرند و با مجرمان تخریبگر برخورد قاطع کنند.

 همان زمان، موج خبرها بالا گرفت و بلافاصله معدنی در همان نزدیکی پلمب شد. پلمب معدن، امیدواری برای حفظ باقی سنگ نگاره ها و عزم برای برخورد با خاطیان را افزایش داد.

تا مدتی بعد از این اتفاق، رسانه ها هر از چندگاهی، خبری درباره سنگ نگاره های بینالود منتشر می کردند که گاه امیدوارکننده بود و گاه برعکس. اما با آمدن موج های پی در پی کرونا، داستان تغییر کرد و برای مدت مدیدی، سنگ نگاره ها در میان اخبار ناراحت کننده کرونا گم شد.

 مهر 1400 در حالی که موج پنجم همه گیری رو به سرازیری است و شاید موج ششم در حال صعود، همراه با تعدادی از دوستداران میراث فرهنگی، روی بلندای کوهی در ابتدای دره داغستان ایستاده ایم.

 رو به رویمان خطوط ممتد سفیدی دیده می شود که راهشان را از میان سنگ نگاره ها باز کرده اند؛ خطوطی سفید که خط‌‎قرمزهای میراثی را درنوردیده اند و حالا با قطعه بندی زمین های مملو از سنگ نگاره ها، نشانگر آینده ای پر ساخت و ساز هستند.

پشت سرمان در فاصله ای 4 کیلومتری کمرمقبولا قرار دارد و سنگ نگاره هایی که باز هم از تعدادشان کاسته شده است. آن سوتر در ابتدای جاده شاندیز، معدن دیزدر دیده می شود که به ظاهر پلمب شده اما با صدای بلند در حال کار و پیشروی به حریم سنگ نگاره ها و دست اندازی به نقش و نگارهای چند هزارساله است. 

معدن دیزدر به ظاهر پلمب شده اما با صدای بلند در حال کار و پیشروی به حریم سنگ نگاره ها و دست اندازی به نقش و نگارهای چند هزارساله است

داستان شترسنگ و دیواری که در فاصله چندمتریِ سنگِ ثبت شده در فهرست آثار ملی کشیده شده هم که تازگی ندارد. همه این ها حاکی از آن است که این روزها با اوج تخریب سنگ نگاره ها رو به رو هستیم.

خبر ثبت ملی هر اثر تاریخی که منتشر می شود، شاید برای برخی، تنها یک شماره باشد که لابه لای فهرستی از اعداد گم می شود. اما این خبر، قوت قلبی است برای دوستداران میراث فرهنگی، از این نظر که می توانند قدری خاطرشان را آسوده کنند و دل به حمایت دولت ببندند.

 فکر کنند که دولت دست کم با تهیه یک فهرست، عزمش را برای حفاظت از آثار طبیعی و تاریخی جزم کرده است. بند و ماده های قانونی پیوست آثار ثبتی هم بند دلشان را قرص می کند به اینکه زیر سایه قانون، دست میراث خواران از آثار ثبتی دور می ماند؛ بندهایی مانند «این اثر باستانی تحت حفاظت و نظارت وزارت میراث فرهنگی است و هرگونه دخل و تصرف یا اقدام و عملیاتی که منجر به تخریب یا تغییر هویت آن شود، برابر مواد 558 تا 569 قانون مجازات اسلامی، جرم محسوب می شود.»

در همین راستا هم خبر ابلاغ ثبت هشت محوطه جدید از سنگ نگاره های ارتفاعات بینالود از سوی معاون میراث فرهنگی کشور به استاندار خراسان رضوی در 15 شهریور1400، تا حدودی خیالمان را درباره اهمیت دادن دولت به سنگ نگاره های طرقبه و شاندیز راحت کرد. با ثبت این هشت محوطه، بعد از سنگ نگاره های کمرمقبولا و شترسنگ، حالا از حدود 50 منطقه، 10 محوطه سنگ نگاره در محدوده طرقبه و شاندیز، پرونده ثبتی دارند.

اما بازدید اخیر خبرنگار شهرآرا همراه با گروهی از دوستداران میراث فرهنگی از سنگ نگاره های دیزدر و دره داغستان نشان می دهد ثبت محوطه های سنگ نگاره در فهرست آثار ملی هم نتوانسته است جلو تخریب ها را بگیرد.

نگرانی درباره سنگ نگاره ها از سال 87 شروع شد

مهدی گلکار، رئیس انجمن مردم نهاد دیدبان طبیعت و میراث کهن طرقبه و شاندیز که از کودکی با سنگ نگاره ها آشناست، ماجرای آغاز تخریب سنگ نگاره ها را به 13سال قبل برمی گرداند و می گوید: چندین هزار سال است که پدران ما این سنگ نگاره ها را دیده اند، اما هیچ وقت تا این حد درباره آینده آن نگران نبوده اند.

 نگرانی ها از زمانی شروع شد که معدن کاران برای استخراج سنگ اطراف سنگ نگاره ها مجوز گرفتند. بعد از آن، از میراث فرهنگی خواستیم برای جلوگیری از تخریب ، سنگ نگاره ها را ثبت کنند.

 از آنجا که مخالفان ثبت ملی خیلی بیشتر از موافقان آن بودند، راه سختی پیش رو داشتیم، به طوری که پرونده ثبتی کمرمقبولا چندین سال بین مشهد و تهران پاس کاری شد. رسانه ها هم از حدود سال 87 شروع به درج اخبار و گزارش هایی درباره کمرمقبولا کردند.

هرجا ثبت ملی شد، واگذاری و تخریب بیشتر شد

اما تجربه شخصی این شهروند مسئول و دوستدار میراث فرهنگی در این سال ها نشان داده ثبت ملی هم چندان راهگشای کار نبوده است؛ «هرجا ثبت ملی شد، واگذاری و تخریب از طرف ارگان های دولتی هم بیشتر شد. این سنگ نگاره ها 10 هزار سال است به امان خدا رها بوده اند، اما حالا که ثبت ملی شده اند به معدن کار واگذار یا قطعه بندی می شوند.

هرجا ثبت ملی شد، واگذاری و تخریب از طرف ارگان های دولتی هم بیشتر شد

 سازمان مسکن و شهرسازی باید دغدغه بیشتری درزمینه واگذاری این سنگ نگاره ها داشته باشد. میراث فرهنگی هم که خودش این سنگ نگاره ها را ثبت کرده است، باید بعد از ثبت ملی، نظارتش را بیشتر کند، نه اینکه بگوید خب دیگر ما ثبت کردیم؛ خداحافظ! گاهی هم میراث می گوید ما به مالکان پیشنهاد می دهیم که سنگ نگاره ها را حفظ کنند!»

طبق قانون، وقتی یک سنگ نگاره ثبت می شود، حریم و عرصه اش را هم ثبت می کنند. می گویند این سنگ نگاره با اطرافش مهم است؛ وگرنه سنگ را برمی دارند و می برند جای دیگر. پرونده سنگ نگاره های طرقبه و شاندیز هم با طبیعت اطرافش ثبت شده و بر همین اساس هم قرار است ثبت جهانی شود. حریم آثار ثبت شده جهانی یک کیلومتر است.

80 درصد تخریب ها دولتی است

گلکار درباره زمین هایی که به تازگی در ابتدای دره داغستان درحال تفکیک و قطعه بندی است، می گوید: این اراضی ملی است، اما مسکن و شهرسازی دارد آن را تفکیک و واگذار می کند.

 اینجا حدود 13 قطعه سنگ نگاره دارد که ثبت ملی شده اما چرا قبل از واگذاری از اداره میراث فرهنگی استعلامی گرفته نشده یا اگر گرفته شده چرا میراث مخالفت نکرده است؟ تجربه به ما ثابت کرده است که 80درصد تخریب ها کار ارگان های دولتی است و 20درصد کار مردم ناآگاه.

4 تا سنگ نباید مانع از اشتغال زایی شود!

رئیس انجمن مردم نهاد دیدبان طبیعت و میراث کهن طرقبه و شاندیز، نامه علی اصغر مونسان، وزیر سابق میراث فرهنگی، به رزم حسینی، استاندار سابق خراسان رضوی، را نشانمان می دهد و می گوید: شخص وزیر نامه زده بود که جلو فعالیت معدن دیزدر گرفته شود، اما همان طور که می بینید، با خیال راحت فک پلمب کرده اند و برداشت از آن ادامه دارد. چرا تعطیل نمی شود؟

برخی مسئولان هم می گویند چهار تا سنگ که نباید مانع اشتغال زایی شود

آن طور که شنیده ایم معدن کاران در جلسات مختلف آمار می دهند که فلان قدر اشتغال زایی کرد ه اند و به اقتصاد کشور کمک می کنند. برخی مسئولان هم می گویند چهار تا سنگ که نباید مانع اشتغال زایی شود! 

نگاهشان همیشه کوتاه مدت است و تا پیش چشمشان را می بینند. آن ها نمی دانند چه چیز ارزشمند و تجدیدناپذیری را دارند با چهارتا ساختمان معامله می کنند. 
متأسفانه بسیاری از مسئولان، سنگ نگاره ها را مانع پیشرفت می دانند؛ به همین دلیل از آن ها درست حفاظت نمی شود و روزبه روز تخریب می شوند.

محدوده سنگ نگاره ها برای آیندگان فریز شود

ایجاد ژئوپارک ملی یکی از پیشنهادهای برخی از دوستدارن میراث فرهنگی برای حفظ سنگ نگاره هاست اما گلکار با این پیشنهاد موافق نیست؛ «عده ای می گویند محدوده کمرمقبولا را به ما تحویل بدهید، ما ژئوپارک درست می کنیم. اما زیبایی این منطقه به طبیعی بودنش است؛ اینجا خودش ژئوپارک طبیعی است. 

بنای اضافه ساختن، کار اشتباهی است. قطعا کسی که ژئوپارک بسازد، دنبال اهداف دیگری برای درآمدزایی خواهد بود. اکنون، شرکتی همین پیشنهاد را کرده است و گفته ما زیر سنگ نگاره ها را سوراخ و طلا برداشت می کنیم اما روی زمین و محدوده سنگ نگاره ها را حفظ می کنیم؛ این مغایر ثبت جهانی است.» پیشنهاد گلکار فریز و حفظ این محدوده برای آیندگان است.»

 

هر که گچ داشته باشد می تواند زمین بگیرد!

در محوطه سنگ نگاره ها راه می رویم. عکس های قدیمی در گوشی تلفن، همراهمان است؛ کافی است با آنچه پیش رو می بینیم، مقایسه کنیم. میزان تخریب های دو سال اخیر به راحتی خود را نشان می دهند.

 سنگ نگاره بزرگی را در ابتدای دره داغستان از جا درآورده اند و حالا ما فقط سر قبر خالی ایستاده ایم. روی سنگ نگاره معروف دیزدر که سال98 دورش حلقه نمادین انسانی تشکیل شد، دوباره گازوئیل ریخته اند تا اندک نشان های سنگ نگاره را هم نابود کنند. 

روی سنگ نگاره معروف دیزدر که سال98 دورش حلقه نمادین انسانی تشکیل شد، دوباره گازوئیل ریخته اند تا اندک نشان های سنگ نگاره را هم نابود کنند

تکه سنگی را در محدوده کمرمقبولا از وسط نصف کرده اند. کارگرانی سخت مشغول خط کشی با گچ، لابه لای سنگ نگاره های دره داغستان هستند و گاه گچشان سنگ نگاره ها را هم نشانه می گیرد.

قاسم رفیعا که ذوق شاعرانه دارد و دلی پردرد از تخریب میراث، به کنایه می گوید: اینجا هرکس که مقدار قابل توجهی گچ داشته باشد، می تواند برود زمین بگیرد و بسازد! مسئولان دارند عوض می شوند و سوءاستفاده کنندگان لابد پیش خود می گویند وقت خوبی است برای خط کشی!

 همه سنگ نگاره ها را به یک مکان منتقل کنیم

رفیعا که عضو انجمن مردمی دیدبان طبیعت و میراث کهن طرقبه و شاندیز است، ادامه می دهد: خوشبختانه یا متأسفانه گستره سنگ نگاره های ارتفاعات بینالود بسیار وسیع است؛ از دیزدر و شترسنگ در شاندیز گرفته تا کمرمقبولا و داغستان در طرقبه و بازه مکان در مایان وسطی و حتی بخش احمدآباد مشهد.

 یادم است آقایی می گفت بگویید کجا سنگ نگاره نیست تا ما برویم همان جا معدن بزنیم! بعد از تیمره که بهشت سنگ نگاره های ایران است، نام سنگ نگاره های طرقبه و شاندیز در کشور مطرح است. در تیمره تعداد سنگ نگاره ها در یک گستره محدود، بسیار زیاد است، اما سنگ نگاره های طرقبه و شاندیز در یک گستره وسیع، پخش شده اند.

 رفیعا راهکارهای مطرح شده برای حفاظت از سنگ نگاره های طرقبه و شاندیز را این چنین برمی شمارد: یکی از پیشنهادها این است که همه سنگ نگاره ها را به یک مکان انتقال دهیم. اما با این کار دو اتفاق می افتد؛ اول اینکه ارزش هر سنگ نگاره به این است که نشان دهنده فضای همان محدوده در چندهزارسال گذشته است و با انتقال، ارزش تاریخی خود را در گستره جغرافیا از دست می دهد.

 از طرف دیگر بردن سنگ نگاره، فرصت را برای زمین خواران فراهم می کند که با خیال راحت و بدون بهانه ساخت وساز کنند. اما وقتی این سنگ ها آسیب می بینند، مثل سنگ نگاره دیزدر، حسرت می خوریم که ای کاش لااقل این سنگ را به یک جای امن منتقل می کردند که از بین نرود. اینکه ما خودمان مسئول حفاظت از میراثمان باشیم، کار سختی است که ما توانش را نداریم.