چراغ مسجد المهدی(عج) با نام ۹۷شهید روشن می‌شود 
قربستان قدیمی محله بهمن روزگاری نامش «چایش» بود 
نخستین مجله ورزشی مشهد را دبیرستان شاهرضا منتشر کرد
قدمت ورزش نوین در خراسان به اواخر قرن۱۳خورشیدی برمی‌گردد. به‌عبارت‌دیگر ۱۲۰سالی هست که از اولین نشانه‌های بروز ورزش‌های نوین در مشهد می‌گذرد. از آن دوران تا امروز صد‌ها ورزشکار در رشته‌های مختلف افتخارآفرینی کرده‌اند و نام خود را نه‌تنها در تاریخ ورزش خراسان، بلکه در پهنه ورزش ایران ماندگار کرده‌اند. برای بسیاری از این نام‌ها شروع ورزش حرفه‌ای از مدرسه بوده است، جایی که استعداد ورزشی آنها کشف شده و زمینه شکوفایی آن فراهم آمده است.
در مشهد دبیرستان شاه‌رضای سابق (دکتر شریعتی امروز) را می‌توان پیش‌گام مدارس خراسان در شکوفایی استعداد‌های ورزشی دانش‌آموزان دانست. این دبیرستان و پیش از آن، دبستان شاهرضا، با پرداختن به ورزش‌های مختلف روز جهان، نه‌تنها زمینه آشنایی آنها را با چنین ورزش‌هایی فراهم می‌کند که خود به مکان پرورش اولین نسل ورزشکاران نوین مشهد بدل می‌شود.
دبیرستان شاهرضا علاوه بر فعالیت‌های ورزشی با چاپ «سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا» در سال۱۳۲۲ به‌نوعی نخستین مجله ورزشی مشهد را نیز منتشر می‌کند. آخرین روز هفته تربیت‌بدنی بهانه‌ای است تا به این سالنامه ورزشی بپردازیم.
برندگان دوهای امدادی دبیرستان شاهرضا
ورزش در نخستین دبیرستان مدرن مشهد
مهم‌ترین دبیرستانی که از سال۱۳۰۴خورشیدی به بعد، خارج از نظام دولتی در مشهد تأسیس می‌شود، دبیرستان «شاهرضا» یا «علی‌شریعتی» کنونی است. این دبیرستان تا سال۱۳۰۹خورشیدی به‌عنوان ضمیمه «مدرسه رضویه» در اداره آستان‌قدس‌رضوی فعالیت می‌کند.
بر‌اساس اسناد موجود در سال۱۲۶۲قمری و زمان تولیت حاجی‌میرزا موسی‌خان، «از عایدات موقوفات در یکی از حجرات صحن عتیق، مکتب‌خانه‌ای دایر و روزی یک‌صد دینار نقد و ۱۰سیر نان و در هر‌شب جمعه پنج سیر گوشت و سالی دو دست لباس به چهل نفر شاگردان مکتب» داده می‌شده است.
این مکتب‌خانه در سال۱۳۲۷قمری و زمان تولیت مرحوم میرزاشفیع‌خان صدرالممالک، دارای تشکیلات جدیدی می‌شود و به‌صورت یک مدرسه چهارکلاسه درمی‌آید و عمارت موسوم به «تلگراف‌خانه» که سابقا در محل قدیم اداره آستان‌قدس واقع بوده، به این مدرسه اختصاص می‌یابد. مکتب‌خانه در سال۱۳۳۰قمری دوباره به همان حجره صحن عودت می‌یابد و در سال۱۳۳۷قمری باز به عمارت تلگراف‌خانه برمی‌گردد و با سالی ۱۸۰تومان اداره می‌شود.
با آغاز دوره پهلوی، در سال۱۳۰۵خورشیدی از محل عایدات موقوفات مطلقه آستان‌قدس، در این مدرسه اصلاحاتی صورت می‌گیرد و عده محصلان شش کلاس آن، با بودجه سالانه ۳هزار‌و۵۱۲ تومانش به هشتاد نفر می‌رسد.
تا سال۱۳۰۹خورشیدی همه‌چیز این مدرسه ابتدایی زیرمجموعه مدرسه رضویه است تا اینکه در سال۱۳۰۷خورشیدی کلاس اول و دوم دوره متوسطه برای اولین‌بار در مشهد در این مدرسه فعال می‌شود و یک سال بعد نیز کلاس سوم متوسطه در محل این آموزشگاه دایر می‌شود و همراه با تغییر‌نام این مدرسه، همه مدارس آستان‌قدس به نام «شاهرضا» موسوم می‌شوند.
این اقدام بخشی از فعالیت‌های محمدولی‌خان‌اسدی، نایب‌التولیه وقت آستان‌قدس، است که ضمن گسترش فعالیت‌های آموزشی آستانه، فضای مدرسه را نیز به سبک جدید در محل فعلی می‌سازد.
او به‌همین‌منظور در اراضی باغ‌عنبر، ساخت دبیرستان جدیدی را به مهندس طاهرزاده‌بهزاد سفارش می‌دهد که با مبلغ ۴۱۰ هزار ریال احداث و رسما در سال تحصیلی۱۳۱۱-۱۳۱۰ با مدیریت علی‌اکبر مجیدی‌فیاض افتتاح می‌شود.
شروع کار دبیرستان با ۲۴۰دانش‌آموز است، اما در سال‌های بعد به تعداد آنها افزوده می‌شود؛ ضمن اینکه در سال تحصیلی ۱۳۱۴-۱۳۱۳ به اداره معارف واگذار می‌شود و اداره فرهنگ، مدرسه را از آستان‌قدس می‌خرد.
از نکات جالب‌توجه این سال این است که دبیرستان هم‌زمان با فعالیت‌های آموزشی خود، تنظیم سالنامه‌ای را نیز در دستور‌کار قرار می‌دهد. بر پایه مندرجات سالنامه سال۱۳۱۴-۱۳۱۳خورشیدی، دبیرستان در «قسمت عقب عمارت [مرکزی]، دارای سه میدان باسکت‌بال و یک میدان والیبال و بعضی میدان‌های ورزشی دیگر است.»
همچنین «اَعمال خارج از پروگرام مدرسه (فوق‌برنامه) با هدف پرورش درونی جوانان» در قالب کلوپ‌های سالنامه و ورزش شامل فوتبال، بسکتبال، گلوله‌پرانی و نیزه و بوکس، انجمن ادبی، کتابخانه، صحرانوردی، پیشاهنگی و شیر‌و‌خورشید انجام می‌شود. اهمیت برنامه‌های یاد‌شده از آنجا معلوم می‌شود که بیان شده است: «فوتبال مدارس اولین‌بار از سال۱۳۰۸خورشیدی در این دبیرستان معمول شد.»
به‌همین‌ترتیب نخستین مسابقه فوتبال مدارس مشهد نیز خرداد۱۳۰۹ بین دو کلاس هشتم و نهم دبیرستان شاهرضا در حضور اسدی، نایب‌التولیه وقت آستانه، برگزار و «چهارده جفت کفش فوتبال» به بازیکنان هدیه داده می‌شود. دبیرستان شاهرضا با همین پیشینه ورزشی و سابقه در چاپ سالنامه است که در سال۱۳۲۲خورشیدی به سراغ چاپ سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا می‌رود.
محمدتقی جعفریان
نام: محمدتقی جعفریان؛ سمت: معلم ورزش
بنا بر آنچه حسن باغبان در «دایره‌المعارف نامداران ورزش خراسان» نوشته است، محمدتقی‌جعفریان که سال۱۲۹۹خورشیدی در مشهد به دنیا آمده، یکی از شاگردان منوچهرمهران است و به دستور او به دانش‌سرای تربیت‌بدنی وارد می‌شود. او پیش‌تر دوران دبستان را در «شاهرضا» و سال‌های دبیرستانش را نیز در «ابن‌یمین» گذرانده است و چند‌ماه پس از پایان تحصیل در دانش‌سرای تربیت‌بدنی هم به اداره فرهنگ خراسان می‌پیوندد و به‌عنوان دبیر ورزش «شاهرضا» برمی‌گردد که حالا یک دبیرستان خوش‌نام و پیشرو است.
محمدتقی‌جعفریان در یکی از مصاحبه‌های قدیمی‌اش می‌گوید: «سال۱۳۱۷ همراه با چند‌تن از دوستان برای ادامه تحصیل به تهران رفتیم. در خیابان داشتم می‌گشتم که ناگهان منوچهرمهران را دیدم. مرا صدا زد و گفت: مشهدی؟ گفتم: بله. گفت: اینجا چه می‌کنی؟ گفتم آمده‌ام تهران ادامه تحصیل بدهم. درشکه‌ای صدا زد و پنج ریال به درشکه‌چی داد و به وی گفت این پسر را می‌بری دانش‌سرای تربیت‌بدنی (شبانه‌روزی بود) و به من گفت می‌روی دفتر می‌نشینی تا من بیایم. دو ساعت بعد آمد، دست مرا گرفت و برد سر کلاس و به دانش‌آموزان گفت شما یک مبصر کم داشتید که آن هم آمد و ما شدیم دانش‌آموز دانش‌سرا.
پس از پایان تحصیل و دریافت دیپلم در خرداد۱۳۱۹ به سفارش مرحوم مهران استخدام شدم و در دبیرستان شرف تهران کارم را آغاز کردم. سه ماه بعد، به درخواست اداره فرهنگ خراسان به مشهد منتقل شدم و دبیری ورزش دبیرستان شاهرضا به من محول شد. سال۱۳۲۲ مربیگری داوطلبان دوومیدانی مشهد را برای حضور در مسابقات کشوری برعهده داشتم.»
جعفریان در سال۱۳۲۴ مسئولیت تربیت‌بدنی خراسان را می‌گیرد، اما پس از یک‌سال‌ونیم فعالیت به تبریز منتقل می‌شود و اداره امور ورزش آذربایجان را به دست می‌گیرد. او در سال۱۳۲۷ برای شرکت در کلاس‌های مختلف تعلیماتی و تفریحات سالم به‌مدت هشت ماه به آمریکا اعزام و در سال ۱۳۳۰ دوباره مسئولیت تربیت‌بدنی خراسان را عهده‌دار می‌شود. این سمت دوباره در شهریور ۱۳۵۰ به جعفریان می‌رسد.
«سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا» اولین نشریه ورزشی خراسان محسوب می‌شود
این معلم مشهدی در سال۱۹۵۹ به عضویت سازمان اتحادیه ورزشی جهانی پذیرفته می‌شود و تا دوران بازنشستگی عضو این سازمان می‌ماند. ۱۲مهر۱۳۸۲ روزی است که محمدتقی‌جعفریان پس از آنکه مدتی را در بیمارستان می‌گذراند، دعوت حق را لبیک می‌گوید و به دیار باقی می‌شتابد.
سومین سالنامه شاهرضا
دست‌اندرکاران سالنامه دبیرستان شاهرضا معتقد بوده‌اند «بهترین راه پرورش صفات و کمالات اخلاقی، پرورش نیروی تن و کوشش در بهداشت بدن است»، به‌همین‌منظور انجمن سالنامه دبیرستان شاهرضا برای تشویق دانش‌آموزان ورزشکار و کمک به بهبود اخلاق عموم اقدام به انتشار سالنامه کرده است.
بر روی جلد سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا تصویری از یک ورزشکار دوومیدانی‌کار نقش بسته که در حال پرش از روی نام «شاهرضا» ست که با خط تحریری درشت نوشته شده است. در پشت جلد نیز تصویر صحن دبیرستان شاه‌رضاست که ورزشکاری در آنجا در حال پرتاب نیزه است. آرم مدرسه که عقاب‌مانند است بر بالای صفحه قرار دارد و شعار «ز نیرو بود مرد را راستی» نیز در وسط پر‌های این عقاب حک شده است.
اهمیت چاپ این سالنامه در مقدمه یا بخش نخست سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا، چاپ سال۱۳۲۲، چنین بیان شده است: «نباید فراموش کرد این‌طور سالنامه‌ها که در دبیرستان و به‌دست خود دانش‌آموزان تهیه می‌شود، دفتر یادداشتی از خاطرات شیرین دوره تحصیل و تاریخچه کار‌ها و نمایاندن افکار آنهاست.»
سالنامه ورزشی دبیرستان شاه رضا در حقیقت سومین شماره از سالنامه‌های منتشر‌شده توسط انجمن سالنامه دبیرستان است. پیش‌ازاین در سال‌های۱۳۱۳و۱۳۱۷، دو شماره سالنامه دبیرستان شاهرضا منتشر و توزیع شده است و انجمن دبیرستان در‌راستای ترغیب دانش‌آموزان به ورزش و تندرستی، سومین شماره را پس از وقفه‌ای چند‌ساله به ورزش اختصاص می‌دهد.
همکاری معلم ورزش با انجمن دانش‌آموزان
درباره نحوه شکل‌گیری و انتشار سالنامه در یکی از بخش‌های آن با عنوان «انجمن سالنامه» آمده است: «در ابتدای سال تحصیلی از طرف باشگاه ورزشی دبیرستان در نظر گرفته شد که سالنامه‌ای به نام سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا، به‌منظور تشویق دانش‌آموزان به ورزش و کمک به بهبود اخلاق عمومی تنظیم و منتشر کند.
در آغاز کار، چون عملی‌شدن این فکر باتوجه‌به اوضاع آن‌وقت چندان آسان به نظر نمی‌رسید و از طرف دیگر برای مخارج آن بودجه کافی در دسترس نبود، این کار چندی به تعویق افتاد تا در تاریخ ۱۲دی‌ماه۱۳۲۱ رسما هم از مقام ریاست فرهنگ و هم از طرف ریاست دبیرستان به آقای جعفریان، دبیر ورزش دبیرستان و ناظر باشگاه ورزش، اجازه داده شد که انجمنی به نام انجمن سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا تشکیل دهند و شروع به مقدمات کار نمایند.
ایشان نیز با موافقت ریاست دبیرستان، دانش‌آموزان زیر را به نام هیئت‌مدیره برگزیدند که تحت‌نظر خودشان کار کنند. عنایت‌الله شاهنده، دانش‌آموز کلاس پنجم، ماشاءالله موسویان، دانش‌آموز کلاس پنجم، عبدالمجید فیاض، دانش‌آموز سال ششم ادبی و حسین آریان‌پور، دانش‌آموز کلاس پنجم.»
درواقع انتشار سالنامه به دست دانش‌آموزان یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های این سالنامه است.
عبدالمجید مجیدی‌فیاض که اینجا نامش آمده است در سال‌های بعد به روزنامه نگار و حقوق‌دان مشهوری بدل می‌شود و خاطرات سال‌های زندانش را در کتاب «از باغ قصر تا قصر آرزوها» می‌نویسد.
تیم خردسال دبیرستان شاهرضا
اولین نشریه ورزشی خراسان
«سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا» اولین نشریه ورزشی خراسان محسوب می‌شود و اگرچه نام ورزشی را یدک می‌کشد، در بخش اول و بیست صفحه ابتدایی، به تاریخچه معرفی دبیران و فعالیت‌ها و انجمن‌های فعال در دبیرستان اختصاص دارد و در بخش دوم آن است که مقاله‌های ورزشی، معرفی ورزش‌های مختلف و گزارش‌هایی از فعالیت‌های ورزشی دبیرستان شاهرضا چاپ شده است.
متأسفانه هیچ‌یک از مطالب مندرج در سالنامه نام نویسنده ندارد و به نظر می‌رسد همه آنها توسط هیئت‌تحریریه، یعنی همان انجمن سالنامه، تهیه و تنظیم شده باشد؛ همچنین سالنامه فاقد فهرست مندرجات است، اما عناوینی برای برخی مطالب آن انتخاب شده است از جمله بخش نخست دیباچه؛ تاریخچه دبیرستان، کار‌های خارج از برنامه، انجمن ورزش، اهمیت پرورش نیروی تن، چند دقیقه ورزش برای همه، شنا، انتخاب نوع ورزش و دسته‌بندی آن، اندازه زمین‌ها و آلات ورزشی، ورزش در دبیرستان شاهرضا، پیروزی‌های سه‌ساله، مسابقه فوتبال بین دسته‌های دبیرستان‌ها و دسته‌های آزاد، مسابقات قهرمانی کشور و ورزش در دنیا.
همراهی «مهران»
نکته مهم در انتشار سالنامه، ترتیب و نظم اطلاعات در سالنامه است که به‌صورت منظمی دسته‌بندی شده و در بخش‌های مجزا به رؤیت خواننده می‌رسد. گویا این امر را منوچهر مهران، رئیس وقت تربیت‌بدنی خراسان، نیز دریافته است و ذوق و سلیقه جعفریان را در تنظیم چنین سالنامه‌ای از علاقه و عشقش به تربیت‌بدنی می‌داند.
بااین‌حال گویا علاوه بر ذوق و پشتکار به امکانات بیشتری برای چاپ سالنامه نیاز است. به‌دلیل نبود امکانات کافی در مشهد برای چاپ و انتشار سالنامه، با پیشنهادی که جعفریان به مهران می‌دهد، «سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا» توسط مهران در تهران چاپ می‌شود.
منوچهر مهران در این زمینه گفته است: «دوست گرامی من، آقای جعفریان، بااطلاع کاملی که از علاقه من به انجام خدمات ورزشی به‌ویژه برای پیشرفت ورزش مشهد و دبیرستان شاهرضا داشتند، تنظیم و طبع سالنامه را در تهران، به من پیشنهاد نمودند. من هم با ذکر این نکته و مخصوصا با ایمان و عقیده که به اخلاق پاک و رفتار پسندیده و جدیت و پشتکار ایشان دارم، انجام این خدمت ناچیز را باکمال‌میل و اشتیاق تقبل نموده و خوشوقتم که اینک وظیفه خویش را به پایان رساندم.»
پرسش و پاسخ‌های ورزشی سالنامه
آنچه سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا را در بین نشریات هم‌عصرش برجسته می‌کند، استفاده از تصاویر و گراور‌هایی است که با سختی بسیار تهیه شده و به سالنامه زیبایی خاصی داده است. این گراور‌ها نه‌تنها معرفی ورزش‌ها را بهتر که درک خواننده را سهل می‌کند.
از اسلوب‌های خاصی که دست‌اندرکاران سالنامه برای جذابیت بیشتر و جلب‌نظر مخاطبان از آنها بهره برده‌اند، طرح سؤالات ورزشی در پایین صفحات سالنامه است که به‌صورت منظم در هر صفحه یک سؤال مطرح شده و در نهایت پاسخ آنها در آخرین صفحه سالنامه آمده است.
این ابتکار در آن دوره اطلاعات سودمندی را به خوانندگان می‌دهد. از جمله این سؤالات می‌توان به پرسش‌های زیر اشاره کرد: «چنان‌چه توپ را که دروازه‌بان زده، باد برگرداند و داخل دروازه کند، چگونه باید قضاوت کند؟ (سؤال۸)؛ در والیبال نیز مثل بسکتبال می‌توان بازیکن‌ها را موقع بازی عوض کرد؟ (سؤال۲۴)؛ در چه موقع بازیکن فوتبال به حال آفساید واقع می‌شود؟ (سؤال۱۶)؛ مسافت مسابقه دوی صحرانوردی چقدر است؟ (سؤال ۲۷)؛ مسابقه‌های قهرمانی کشور در چه تاریخی آغاز می‌شوند؟ (سؤال ۳۹).»
***
مشخصات «سالنامه ورزشی دبیرستان شاهرضا»
شروع انتشار: سال۱۳۲۲خورشیدی
ناشر: باشگاه ورزش دبیرستان شاه‌رضای مشهد
مدیر: محمدتقی‌جعفریان (دبیر ورزش)
اعضای انجمن سالنامه: عنایت‌الله شاهنده، ماشاءالله موسویان، عبدالمجید مجیدفیاض و حسین آریان‌پور
نوع: ورزشی و هنری
شعار سالنامه: «ز نیرو بود مرد را راستی»
قطع: ۲۰×۱۵سانتی‌متر
تعداد صفحات: ۶۵صفحه
چاپخانه: فردوسی تهران
منابع:
- تاریخ تحلیلی روزنامه‌ها، مجله‌ها و سالنامه‌های خراسان، جلد سوم (سالنامه‌های مشهد و نشریه‌های ادواری شهر‌های تابعه خراسان)، تألیف ابراهیم حافظی و زینب اسماعیل بایگی.
- گزارش‌های شهرآرامحله مناطق۸و۱ با عناوین «دبیرستان شریعتی، خاستگاه ستارگان ادب مشهد بود» و «جعفریان، مدیر ورزشی خوش‌نام».
- تصاویر قدیمی برگرفته از سالنامه ورزش خراسان در سال۱۳۲۴ خورشیدی
* این گزارش شنبه ۳ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۰۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
