برات شهادت «برات سعادت» در هفتمین اعزام 
مبارزه با گرانفروشان در جنگ تحمیلی چگونه سازماندهی شد؟ 
تشکل‌های صنفی مشهد در عصر مشروطه شکل گرفت
صنف یا رسته، انجمنی با حضور افرادی از یک حرفه و شغل است که با هدف بهبود کیفیت و بالابردن سطح کیفی مجموعه واحدها، اتخاذ تدابیر برای گروه و اطلاع‌رسانی درخصوص رخداد‌ها و موضوع‌های مشترک تشکیل می‌شود.
شکل‌گیری صنف در ایران به دوره حکومت هخامنشیان برمی‌گردد، ازاین‌جهت در طول تاریخ، به‌عنوان تابلویی از رشد و حامل فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های ایران بوده است. درواقع اصناف به‌دلیل داشتن ارتباط تجاری با دیگرکشور‌ها به‌خوبی انعکاس‌دهنده فرهنگ و معرف بسیاری از پیشرفت‌ها و کالا‌ها بوده‌اند، از سوی دیگر به‌دلیل در اختیار داشتن بیشترین حجم نقدینگی، بیشترین مالیات را به دولت‌ها پرداخت کرده و در هنگام جنگ نیز بهترین بازو و منبع مالی برای حمایت از جنگاوران بوده‌اند.
در ایران معاصر نیز اصناف دارای تشکل‌های مستقل برای هر‌صنف و اتحادیه‌هایی برای هماهنگی در سطح کلان بوده‌اند که حضور این گروه‌ها و تشکل‌های اجتماعی حرکت‌ها و بحران‌های مختلف داخلی و خارجی کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است، از جمله این صحنه‌ها نهضت مشروطه، انقلاب سال۱۳۵۷، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و سایر حرکت‌هاست.
در تقویم رسمی کشور، اول تیر به‌نام «روز اصناف» نام‌گذاری شده است؛ ازاین‌رو در این مجال، نیم‌نگاهی داشته‌ایم به شکل‌گیری تشکل‌های صنفی مشهد تا پایان دوره قاجاریه.
حضور پیشه‌وران ساسانی در قهوه‌خانه‌های قاجاری
بنا بر شواهد تاریخی در دوره ساسانیان نیز از گروهی به نام پیشه‌وران به‌عنوان یک تشکل اجتماعی نام برده شده که دارای قواعد و مقررات خاصی بوده است. در قرن سوم قمری و هم‌زمان با دوران شکوفایی تمدن اسلامی و رونق تجارت و شهرنشینی هم تشکل‌هایی، چون تشکل صنعتگران بر‌اساس حرفه و پیشه افراد شکل گرفته است، به‌نحوی‌که افراد شاغل در هر‌رسته برای حمایت از منافع خود متحد شده و هر‌کدام اتحادیه‌ای داشته‌اند.
در دوره صفویان، نظر به اهمیت و کارکرد انجمن‌های صنفی، همه آنها زیر نظر حکومت قرار گرفته‌اند. جمع‌آوری مالیات، تثبیت قیمت‌ها و تشکیل دادگاه عالی صنفی از عمده وظایف اصناف در این دوره بوده است.
در دوره قاجار نیز هر‌کس باید برای اشتغال خود، عضو صنفی می‌شده و حق نداشته است خارج از آن فعالیت کند. اصناف در دوره قاجار، بازار‌های خاص خود را داشته‌اند و اعضای اتحادیه نیز معمولا از یک مسجد یا حسینیه برای برگزاری نماز‌های جماعت یا مراسم مذهبی خود استفاده می‌کرده‌اند.
بر همین‌اساس، این افراد همیشه قهوه‌خانه یا پاتوق همیشگی خود را نیز داشته‌اند؛ برای نمونه اصناف مهم مشهد در دوره قاجار شامل صنف بلورفروش‌ها، فیروزه‌تراش‌ها، شال‌باف‌ها، شعرباف‌ها، قالی‌باف‌ها، سماورساز‌ها و ورشوساز‌ها و تنباکوفروش‌ها هستند که هر‌کدام مسجد یا قهوه‌خانه‌ای به نام خود داشته‌اند.
البته باید به این نکته اشاره کرد که در اوایل دوره قاجار، اتحادیه‌های صنفی نمی‌توانسته‌اند مواضع سیاسی یا اقتصادی خود را تقویت کنند، اما وقوع انقلاب مشروطه، این امکان ابراز قدرت را برای آنها فراهم کرده، به‌طوری‌که برای مثال اصناف فقط در تهران، هفتاد انجمن داشته‌اند.
اصناف در همین دوره تاریخی به‌منظور تقویت نقش خود در مشروطه، شورای مرکزی اتحادیه صنفی (انجمن مرکزی اصناف) را تشکیل داده‌اند و با تشکیل مجلس اول شورا نیز به آن راه یافته‌اند، اما بعد‌ها در قانون انتخابات، اتحادیه‌های صنفی کاملا از قدرت سیاسی محروم شده‌اند؛ ازاین‌رو دست‌به‌دامن ترفند‌های متعددی شده‌اند تا به شکل‌های دیگری همچنان در عرصه سیاست و قدرت ایران حضور یابند.
مجلس وکلای تجار در تهران
در ساختار اداری و اقتصادی ایران اوایل دوره ناصرالدین‌شاه، امور صناعت و تجارت و معادن جزئی از وظایف دولت بوده است؛ ازاین‌رو محمودخان میرپنجه‌قراگوزلو به‌عنوان مسئول این تشکیلات منصوب شده است تا درصدد ترقی تجارت و صنایع و آبادانی و راه‌انداختن معادن برآید. در فرمان ناصرالدین‌شاه به میرزامحمد قوام‌الدوله، وزیر مملکت خراسان، تأکید شده است که «عموم تجار، ارباب حرفت، صنایع و معدنچیان باید برای کار خود به او رجوع کنند».
تجار باید مطابق دستورالعملی که محمودخان نوشته بوده است، روزنامه تجارتی خود را در ترقی و تنزل اشیای تجارتی برایش می‌فرستاده‌اند.
«دیوان‌خانه تجارت» در تهران امور تجاری را کنترل و به مشکلات و اختلافات آنها رسیدگی می‌کرده است. ازآنجاکه هنوز شعبه‌ای از این دیوان‌خانه در ایالت‌ها دایر نبوده، مشکلات بین تجار دیگر شهر نیز در تهران رسیدگی می‌شده است.
در سال۱۲۸۹قمری به پیشنهاد میرزا‌حسین‌خان سپهسالار، وزارت تجارت و فلاحت تأسیس و دفاع از حقوق گروهی تجار، جلوگیری از تعدی دیوانیان، فراهم‌آوردن وسایل توسعه تجاری و حمایت از منافع تاجران را عهده‌دار شده است؛ سپس ناصرالدین‌شاه در سال ۱۳۰۱قمری فرمان تأسیس مجلس وکلای تجار ایران را صادر کرده است. به‌این‌ترتیب می‌توان گفت که «مجلس وکلای تجار» اولین تشکلی بوده که اعضایش از میان تاجران انتخاب شده و به مشکلات آنها رسیدگی می‌کرده است.
در دوره قاجار نیز هر‌کس باید برای اشتغال خود، عضو صنفی می‌شده و حق نداشته است خارج از آن فعالیت کند
این مجلس همچنین نخستین اتاق تجارتی بوده است که تجار ایرانی برای بهره‌گیری از امتیازات اقتصادی و سیاسی دوره قاجار ایجاد کرده‌اند. تعیین وکلا در این مجلس البته به‌صورت انتخابی نبوده است و ریش‌سفیدان فهرستی از وکلا را تعیین می‌کرده‌اند و آنها به مجلس وکلای تجار راه می‌یافته‌اند.
بر‌همین‌اساس از خراسان نیز نمایندگانی در مجلس وکلای تجار ایران حضور داشته‌اند، تجاری، چون حاج‌ابوالقاسم ملک‌التجار (برادر حاج‌محمد‌حسن امین‌الضرب)، حاج محمدتقی تاجر‌میلانی، حاج‌محمود تاجرکابلی، حاج‌محمدتقی تاجر‌هراتی، حاج‌محمد‌اسماعیل تاجرتهرانی و حاج‌ابوالقاسم. این فهرست نشان می‌دهد به جز حاج‌ابوالقاسم که خاستگاهش مشخص نشده است، هیچ‌کدام از پنج نفر دیگر مشهدی نبوده‌اند.
تجارت‌خانه وزارتی خراسان
اگرچه برخی تجار مشهدی در مجلس وکلای تجار عضویت دارند، اما خود تجار مشهد در دوره قاجار تشکل منسجمی ندارند که تقاضا‌ها و نیاز‌های آنها را هماهنگ کند، به‌همین‌دلیل اختلاف و رقابت بین آنها فراوان بوده است.
دیوان‌خانه تجارت نیز که در مشهد شعبه داشته، گویا گره از کار تاجران مشهدی باز نمی‌کرده است. این مورد را می‌توان در عریضه‌ای دید که برخی از تجار مشهد از جمله حاج‌محمدعلی قراجه‌داغی، حاج‌محمد‌جعفر میلانی، حاج‌عبدالحسین زوار، حاج‌میرزاحسن افشار، حاج‌رحیم اسکوئی و حاج‌محمد‌حسن صراف دید که به رئیس‌الوزرا نوشته‌اند.
آنها که از تعدیات رکن‌الدوله که با گرفتن جریمه‌های بسیار به آنها خسارت وارد کرده است، عاصی شده‌اند در محرم ۱۳۱۷قمری (خرداد ۱۲۷۸ قمری) جمع و در عریضه‌ای به رئیس‌الوزرا خواستار تغییر رئیس دیوان تجارت خراسان می‌شوند.
این‌گونه است که مهم‌ترین تشکل‌های مربوط به تجار مشهد در سال‌های بعد از مشروطه شکل گرفته است. با انقلاب مشروطه تجارت، صنعت و کشاورزی همگام با هم موردتوجه قرار گرفته و باعث شده‌اند که وزارتی با نام «تجارت، صناعت و فلاحت» شکل گیرد.
اولین وزیر آن، وزیر همایون و از اولین اقداماتش در مشهد، تعیین رئیس تجارت خراسان بوده است. به این منظور منظم‌الملک امیرتومان به‌عنوان رئیس‌التجار خراسان انتخاب شده که در ۲۶ جمادی‌الثانی ۱۳۲۵ قمری (۱۴ مرداد ۱۲۸۶ خورشیدی) وارد مشهد و مشغول تهیه مقدمات کار و تشکیل «انجمن تحقیق تجارتی» شده است.
منظم‌الملک در اعلانی خود را رئیس تجارت مملکت خراسان و سیستان معرفی و آمادگی‌اش را برای رسیدگی و اصلاح امور تجارتی با حضور تجار اعلام کرده است. بنا بر خبری که در شماره۳۱ روزنامه خورشید آمده او برنامه دقیق فعالیتش را رسیدگی به گفت‌و‌گو و حساب‌وکتاب تجار با یکدیگر بیان کرده است.
مشروطه و اولین تشکل صنفی مشهد
پس از ظهور مشروطه علاوه بر تعیین رئیس تجارت خراسان از سوی وزارت، برخی نهاد‌های غیردولتی نیز توسط فعالان اقتصادی مشهد تشکیل شده است که «هیئت اتحادیه تجار و اصناف» نخستین آنهاست. اگرچه مشخص نشده است اعضای آن چه کسانی بوده‌اند و چگونه شکل‌گرفته است، ولی این هیئت در ۳ جمادی‌الثانی ۱۳۲۹قمری (۱۱خرداد ۱۲۹۰ خورشیدی) تلگرافی به «هیئت اتحادیه تجار و اصناف تهران» مخابره کرده است.
«شورای‌عالی تجارت» یکی دیگر از نهاد‌هایی بوده که در سال‌های پایانی جنگ اول جهانی در مشهد شکل گرفته است، زیرا لزوم اتحاد و انسجام تجار بیشتر از هر زمان دیگری احساس می‌شده است.
روزنامه رعد در ۷ ربیع‌الثانی ۱۳۳۸قمری (۸دی ۱۲۹۸ خورشیدی) گزارش داده است: «نظر به اهمیت تجارت خراسان، برحسب پیشنهاد وزارت تجارت، هیئت وزرا تصویب کرد شورای تجارت در شهر مشهد تشکیل شود. وزارت تجارت هم قوانین و دستورالعمل‌های لازم را تهیه نمود که شورای‌عالی تجارت را در مشهد افتتاح نمایند.»
البته باید گفت که در سال‌های بعد از مشروطه که حکومت قدرتمند و ساختار منسجمی بر ایران حاکم نبوده، تنها اراده بعضی از تجار مشهدی باعث انسجام فعالیت آنها و شکل‌گیری تشکل‌های صنفی می‌شده است. یکی از این تشکل‌های خودجوش، «هیئت تجار مشهد» بوده که توسط رئیس‌التجار به وجود آمده است.
طبق گزارش روزنامه آگاهی در ۱۸بهمن ۱۲۹۷خورشیدی «جمعیتی از وجوه و محترمین تراز‌اول تجار مشهد تحت‌ریاست رئیس‌التجار به نام هیئت تجار تشکیل» شده که هفته‌ای یک یا دو جلسه برگزار می‌کرده است تا اعضای آن درباره اصلاح نواقص تجارتی تبادل نظر کنند.
این روزنامه اظهار امیدواری کرده است «هیئت تجار در خدمت به تجارت ثابت‌قدم باشد و به موفقیت برسد». ولی از سوی دیگر اظهار تأسف کرده است «با وجودی که مدار عالم بسته به تجارت است، اما در ایران به‌هیچ‌وجه اهمیتی به تجارت داده نمی‌شود». نویسنده گزارش روزنامه آگاهی از رئیس‌التجار درخواست کرده است «در تحکیم این اساس همت کند و بر توسعه آن بیفزاید.»
اگرچه از سرنوشت هیئت تجار اطلاع زیادی در دست نیست، در سال‌های بعد دو تشکل دیگر به نام‌های «هیئت تجار» و «مجمع تجار» در مشهد به وجود آمده است که می‌تواند ناشی از اختلافات دیدگاه و پراکندگی تجار مشهدی باشد.
از این میان «هیئت تجار» از سال۱۳۰۰خورشیدی به‌خاطر تفاوت دیدگاه در رابطه تجاری با شوروی با ریاست محمدکاظم رکن‌التجار‌یزدی تشکیل شده است که اعضای آن علی کازرانی، غلامرضا سبزواری، اسماعیل عتیقه‌چی و عده‌ای دیگر بوده‌اند؛ البته برخی از تجار دیگر نیز نظیر حاج‌عبدالحسین تهرانیان، علی‌آقا تقی‌زاده، درودی، سید‌احمد اخوان، علی صدرالتجار، اسکندرزاده و... با عنوان «هیئت تجار مشهد» در ۷ بهمن ۱۳۰۰ خورشیدی به نمایندگی از همه تجار خراسان به‌دلیل عدم رسیدگی و خرابی راه مشهد-دزداب (زاهدان) به مجلس شورای ملی تلگرافی ارسال کرده‌اند.
«مجمع تجار» نیز در آخرین سال‌های دوره قاجار تشکیل شده که در آن محمدرضا قلقی، علی‌اکبر کاویانی‌یعقوب‌زر، جلیل‌بیک نصیرزاده، محمد احتشام‌کاویانیان و عده‌ای دیگر عضویت داشته‌اند. آن‌طور که در کتاب خاطرات محمد احتشام‌کاویانیان آمده، مدیریت این مجمع با او بوده و شعبی نیز در سایر شهر‌های خراسان داشته است.
علاوه‌بر‌این تشکل‌های خودجوش تجار، نظام‌السلطنه، والی خراسان، نیز در ۹ بهمن ۱۳۰۰ خورشیدی یک «مجلس بازرگانی» متشکل از پنج بازرگان معتبر مشهد تعیین کرده است، بنا بر آنچه در معرفی این مجلس آمده، مقرر شده است «کلیه مسائل بازرگانی به این مجلس ارجاع و پس از مشورت تصمیم‌گیری شود».
البته حدود سه ماه بعد از شکل‌گیری این مجلس، خود تجار مشهدی نیز در ۲۰ فروردین ۱۳۰۱ خورشیدی کمیته‌ای متشکل از دوازده عضو تشکیل داده‌اند که مراقب منافع جماعت تجار باشد. مشخص نشد این دوازده نفر کدام یک از تجار مشهدی بوده‌اند ولی به استناد گزارش‌های روزنامه فکر آزاد در این روزها، در موارد و موضوعات مختلفی از «انجمن اتحادیه تجار مشهد» و «هیئت تجار مشهد» یاد شده است که برای اعزام نماینده‌ای به شوروی و وضعیت راه مشهد دزداب مذاکره کرده‌اند.
هیئت محکمه تجارت
در فقدان تشکیلاتی منسجم نظیر «مجلس تجار» یا «اتحادیه تجار» که مسائل و مشکلات فعالان اقتصادی مشهد و خراسان را حل‌وفصل کند، ضرورت داشته است که هیئتی، چون «هیئت محکمه تجارت» با هماهنگی عدلیه به وجود آید. ازآنجاکه هدف اصلی از ایجاد این محکمه، رسیدگی به مشکلات تجار و قضاوت درباره آنان بوده، این هیئت با همکاری عدلیه خراسان شکل‌گرفته است؛ همچنین برای تأسیس این هیئت باید انتخابات برگزار می‌شده و مقدمه آن تشکیل هیئت نظارت بر انتخابات بوده است.
بنا بر گزارشی که در شماره۷۳ سال اول روزنامه فکر آزاد آمده است، یکی از طرف‌داران این هیئت در ۸ خرداد ۱۳۰۲خورشیدی «کاندیدا‌های بی‌غرض برای نظارت بر انتخابات» را چنین معرفی کرده است: «حاج‌جلیل خامنه، حاج‌یوسف‌علی سلماسی، علی درودی، علی زرکش، حاج‌آقا‌علی کازرانی، کاشانسکی، حاج‌محمدتقی مشکی، حاج ملک‌التجار، حاج‌غلامحسین توتونچی، مشهدی نوروزعلی کتاب‌فروش، حاج‌میرزا‌آقای توتونچی، محمود‌آقا بزاز و کربلایی غلامحسین، مدیر دواخانه اسلامی.»
در نهایت و بنا بر گزارش‌های روزنامه فکر آزاد، «هیئت انجمن نظار محکمه تجارت خراسان» بدین شرح انتخاب شده‌اند: «حاج‌میرزا‌احمد عبداللهیان، مستوفی‌اف، علی صدرالتجار، الحاج‌محمدکاظم هراتی، حاجی‌ابوالقاسم رضازاده و وهاب‌اف.» به این نکته باید اشاره کرد که اگرچه انتخابات هیئت محکمه تجارت زیر نظر عدلیه نهادی برگزار شده ولی نهادی دولتی نبوده و هیئت از درون جامعه تجار شکل گرفته است.
شورای تجارتی ارض‌اقدس
«شورای تجارتی ارض‌اقدس» یکی دیگر از تشکل‌هایی بوده که توسط تجار مشهدی و برای مشورت بین آنان درباره مسائل تجاری در سال۱۳۰۳خورشیدی تشکیل شده است. برای انتخاب پنج نفر نماینده این شورا باید از طرف تجار مشهد انتخابات برگزار می‌شده است؛ ازاین‌رو طبق ماده۱۹ قانون شورای تجارتی به اطلاع تجار رسیده است که «تعرفه انتخابات از تاریخ ۲۱ لغایت ۲۵ دی ۱۳۰۳ خورشیدی بین عموم تجار مشهد توزیع می‌شود تا مطابق شرایط نمایندگانی برای شورای تجارتی با ورقه رأی مخفی انتخاب کنند.»
طبق ماده۱۱ این اعلان، شرایط انتخاب‌کنندگان بدین شرح بوده است: «کسانی می‌توانند نمایندگان تجار را انتخاب نمایند که دارای شرایط ذیل باشند: ۱- تابعیت دولت علیه ایران؛ ۲- سن کمتر از ۲۵ سال نباشد؛ ۳- داشتن خط و سواد فارسی؛ ۴ - عدم محکومیت به جنحه و جنایت؛ ۵- عدم ورشکستگی به تقصیر؛ ۶- اشتغال و مداومت در مدت سه سال به امور تجارتی؛ مقصود از تاجر کسی است که به نام خود متصدی معاملات تجاری است و آن معاملات را شغل عادی دائمی خود قرار دهد.»
البته باوجود تبلیغات، برگزاری انتخابات این شورا در عمل با مشکل مواجه و زمان آن تمدید شده است. در نهایت هم مشخص نیست که تجار منتخب این انتخابات چه کسانی بوده‌اند ولی نام این اتحادیه در گزارش‌های سال‌های بعد وجود دارد.
در نهایت طبق تصویب‌نامه ۸ دی ۱۳۰۴خورشیدی، نظام‌نامه اتاق‌های تجارت تصویب و مقرر شده است که به‌طور موقت به اجرا درآید و پس از آزمایش به مجلس شورای ملی پیشنهاد شود.
در نهایت اجرای این نظام‌نامه جدید در مشهد ۲۰دی۱۳۰۴ خورشیدی عملی و اعلام شده است که «طبق دستور واصله از وزارت فواید عامه و تجارت، تجار خراسان باید پنج تن را برای عضویت در اتاق بازرگانی» انتخاب کنند.
در نهایت ورقه رأی در میان تجار توزیع شده است که حداکثر تا سیزده روز دیگر تکمیل و بازگردانده شود. نتیجه این انتخابات نیز در دست نیست، اما به‌هر‌روی، وزارت فلاحت و تجارت و فواید عامه در ۲۲دی۱۳۰۴خورشیدی «نظام‌نامه اتاق‌های تجارت» را برای تصویب در مجلس شورای ملی آماده کرده که ۸دی‌ماه در هیئت دولت به تصویب رسیده بوده است.
این نظام‌نامه در ۳۵ ماده تنظیم شده بوده و وزارت فواید عامه را مجاز می‌کرده است «در هر شهر اعم از داخله و خارجه که اهمیت تجارتی و صنعتی آن اقتضا نماید، برحسب پیشنهاد تجار محل به‌وسیله وزارت تجارت دولت تصویب خواهد نمود که مجلسی به نام اتاق تجارت تأسیس کند.»
ازاین‌جهت، «شورای تجارتی ارض‌اقدس» در دی‌ماه همین سال منحل شده است؛ البته آن‌طور که روزنامه آزادی در ۱۱دی۱۳۰۵ خورشیدی نوشته است: «چون بیش از یک سال بود شورای تجارتی ارض‌اقدس منحل شده بود، تجار به فکر انتخاب اعضای اتحادیه و تشکیل آن برآمدند و اتحادیه تجار مشهد را شکل دادند.»
* این گزارش یکشنبه یکم تیرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۱۶ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
