نرم‌افزار‌های آقای روحانی 
کمبود مدرسه مهم‌ترین معضل مشهد قلی است 
کوچه رضویها، یادگار سادات مشهد در باغات بالاخیابان
در بافت قدیم مشهد با کوچه‌هایی صد‌ساله و حتی بیشتر، کوچه‌هایی هم هستند که عمر ایجادشان هنوز دو‌رقمی است و در دهه‌های نخستین سده۱۴ خورشیدی شکل گرفته‌اند. یکی از شناخته شده‌ترین این مسیرها، کوچه «رضویها» یا همان «توحید۱۱» در محله کاشانی است.
این کوچه هر‌چند در محدوده برج‌و‌باروی شاه‌طهماسبی قرار دارد، برای سال‌های بسیاری درخت‌های بزرگ میوه بر آن سایه انداخته بودند و به غیر از باغداران و کارگران فصلی فعال در باغ‌ها، فرد دیگری در این محدوده رفت‌و‌آمد نداشت، چه برسد که در آن سکنی گزیده باشد؛ اما آبادانی و دلیل ایجادش، در‌واقع محصول حضور یک مدیر خوب و توانا در سمت نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی در دوران پهلوی دوم است.
کوچه «رضویها» و نام‌های دیگرش
کوچه موردنظر از همان ابتدای ایجاد، به‌دلیل ساکنان آن که از سادات رضوی بودند در بین مردم و البته مسئولان شهر با نام کوچه «رضویها» شناخته شد. این نام به‌حدی مورد‌پسند بود که در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب شماره‌ای رسمی (مانند سایر کوچه‌های بالاخیابان) برای آن در نظر گرفته نشده بود، اما پس از انقلاب و تغییر نام حدفاصل میدان‌شهدا تا میدان‌توحید به خیابان «توحید» روی تابلوی معرف کوچه، در کنار نام «رضویها» عنوان «توحید ۹» حک شد. این عنوان در سال‌های اخیر و با‌توجه‌به شماره‌دار شدن فرعی‌های بن‌بست خیابان «توحید» توسط شهرداری به «توحید ۱۱» تغییر کرد.
حکایت نام ثبت‌شده بر تابلوی انتهای این مسیر (تقاطع کوچه «رضویها» با «شهید محسن کاشانی» (شاه‌عباس قدیم)) هم تقریبا مشابه است. نام «رضویها» روی این تابلو نیز مانند تابلوی ابتدای کوچه همیشه حک بوده است، اما در دوره‌ای از زمان در کنار آن عنوان «شاه‌عباس ۴» و سپس «شهید کاشانی ۴» نصب شد.
در سال‌های اخیر هم با تغییر نظام شماره‌بندی این مسیر و جا‌به‌جایی ابتدا و انتهای آن با یکدیگر، در کنار نام «رضویها»، عنوان «شهید محسن کاشانی ۴۶» نوشته شده است. در‌همین‌حال برخی از مردم به‌دلیل وجود مدرسه باغچه‌بان در این کوچه آن را کوچه «دبستان باغچه‌بان» یا به‌صورت خلاصه کوچه «دبستان» می‌گویند؛ همچنین در سال‌های ابتدایی ایجاد این مسیر (دهه۳۰تا۵۰خورشیدی) به‌دلیل وجود زورخانه‌ای در بخش ابتدایی آن، اهل فتوت، ورزشکاران و هیئتی‌های بالاخیابان به آن کوچه «زورخانه» هم می‌گفتند.
راهی مالرو در میان درختان سبز
کوچه‌ای که امروز با نام «رضویها» در شهر مشهد شناخته می‌شود، عمری طولانی ندارد، اما جدیدترین کوچه مهم در بافت قدیمی شهر محسوب می‌شود. بر‌اساس اسناد موجود این محدوده در دوران قاجار، بخشی از فضای سبز بزرگی بوده که در محدوده بالاخیابان مشهد قرار داشته است.
در نقشه دالمج (سال۱۲۴۸خورشیدی)، بخشی از اراضیِ کوچه «رضویها»، مرز بین دو مجموعه باغ بزرگی بوده که روزگاری در شمال‌غربی شهر چتر سبز خود را باز کرده بوده است؛ باغات مشجر بالاخیابان و باغات کرومی متفرقه. به عبارت دیگر این کوچه در دهه‌های میانه سده ۱۳ خورشیدی، راهی مالرو بوده که هم‌زمان از سوی باغداران فعال در محدوده بزرگ «هشت‌آباد» و همچنین مالکان و کارگران فعال در باغ‌های کرومی شمال‌غرب شهر مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
با‌توجه‌به این مسئله و شرایط زندگی در مشهد عهد قاجار و سال‌های پیش از آن، می‌توان مدعی شد که باغداران و کارگران باغ‌ها، نخستین ساکنان این محدوده از شهر مشهد بوده‌اند. ناگفته نماند که وضعیت این مسیر تا پایان دوره حکومت قاجار‌ها تغییر محسوسی نکرده، اما بعد‌ها به باغ‌های کوچک‌تر و محدوده‌های مسکونی تقسیم شده و به همین نسبت هم تعداد افراد ساکن آن افزایش پیدا کرده است.
چراغی که «بدر» در باغات «هشت‌آباد» روشن کرد
وضعیت کوچه «رضویها» در نخستین سال‌های سده ۱۴ خورشیدی تغییر محسوسی نسبت به سال‌های قبل نداشته است. در نقشه سال ۱۳۱۰ مشهد، هیچ رد و اثر درخورتوجهی از این مسیر وجود ندارد و تنها بخشی از محدوده میانی کوچه، آن هم به‌دلیل قرار گرفتن در مرز دو باغ بزرگ و ایجاد منازل اربابی توسط باغداران، کمی حالت مسکونی به خود گرفته است.
در این سال‌ها هر دو طرف کوچه در اشغال باغ‌های کوچک و بزرگی بوده که بزرگ‌ترین آنها، یعنی باغ «هشت‌آباد»، بخش عمده‌ای از محدوده شرقی این مسیر را به خود اختصاص داده است. شرایط این کوچه در نقشه سال۱۳۲۵ مشهد هم تغییر چندانی نسبت به نقشه۱۳۱۰ ندارد و تنها بخش کوتاهی در ابتدای این مسیر (از سمت خیابان نادری) قابل شناسایی است که در اصل مسیری برای دسترسی بهتر گردانندگان باغ «هشت‌آباد» به خیابان نادری بوده است.
اندکی بعد، اما وضعیت این محدوده با تغییر عمده‌ای مواجه می‌شود، به‌نحوی‌که هنگام ترسیم نقشه سال۱۳۳۳ مشهد این کوچه از منظر طولی تکمیل شده و دو خیابان «شاه‌عباس» و «نادری» وقت را به‌هم متصل می‌کرده است. به گواه همین نقشه در آن سال کوچه «رضویها» دارای شش فرعی شرقی و سه فرعی غربی بوده است که تمام فرعی‌های غربی بن‌بست بوده‌اند.
از بین فرعی‌های شرقی نیز دو مسیر بن‌بست بوده است و سه مسیر دیگر به باغ «هشت‌آباد» ختم می‌شده‌اند و آخرین مسیر نیز کوچه «یغما» بوده که به خیابان خواجه‌ربیع وقت متصل می‌شده است.
با‌توجه‌به شرایط مشهد در دوره زمانی بین ترسیم دو نقشه۱۳۲۵و۱۳۳۳ می‌توان گفت ایجاد این کوچه، از جمله اقدامات عمرانی بوده که با هدایت محمود بدر، نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی، و در حدفاصل اسفند۱۳۲۶ تا فروردین۱۳۳۰ صورت گرفته است. بدر، در این دوران، ضمن بهبود بخشیدن به شرایط اقتصادی آستان‌قدس، اقداماتی را برای بهبود شرایط سکونت سادات رضوی نیز در مشهد انجام داد که از آن جمله می‌توان به اهدای بخشی از زمین‌های باغات آستان‌قدس در محدوده بالاخیابان به سادات فاقد مسکن و ارائه تسهیلات به آنها برای ساخت‌و‌ساز اشاره کرد.
این مسیر در سال‌های بعد با استقرار دبستان پسرانه باغچه‌بان و ایجاد یک زورخانه در آن کامل‌تر شد. البته با رشد شهر به سمت غرب، تعدادی از سادات ساکن این کوچه املاک خود را به دیگر مردم واگذار کردند و در مناطق جدیدتر شهر ساکن شدند تا‌حدی‌که در سال‌های پایانی دهه۵۰خورشیدی، کوچه دیگر مختص سادات نبود و در بسیاری از پلاک‌های آن سایر مردم مشهد ساکن شده بودند.
۲ یخدانی که دیگر نیستند
کوچه «رضویها» نیز مانند اغلب مناطق شهر مشهد، در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی دستخوش تغییرات عمده‌ای شد. یکی از بزرگ‌ترین این تغییرات (که در هماهنگی با اجرای طرح توسعه بازسازی میدان شهدا رخ داد) تخریب بخش عمده‌ای از پلاک‌های ابتدایی بخش شرقی کوچه با هدفِ ایجاد یک پروژه بزرگ تجاری مسکونی است. این تخریب که در جریان آن زورخانه مستقر در این مسیر و نخستین فرعی شرقی کوچه نابود شدند، به‌صورت یک گودال عمیق پوشیده‌شده در بین دیواره‌ای آهنی بدشکلی می‌کند.
کوچه «رضویها» اکنون دارای شش فرعی شرقی و هفت فرعی غربی است که فرعی‌های سوم و هفتم غربی به «توحید۲۳» یا کوچه «خندق» راه پیدا کرده و سایر کوچه‌های این بخش بن‌بست هستند. از شش کوچه شرقی هم نخستین کوچه به خیابان «عبادی» راه پیدا می‌کند.
این کوچه همان کوچه «هشت‌آباد» قدیم است. کوچه‌های رضویها ۵و۷ هم با چند بار تغییر مسیر، به کوچه «رضویها۳» یا همان «هشت‌آباد» می‌پیوندند. کوچه «رضویها۱۳» نیز همان کوچه «یغما» یا «شهید ناصر نعمتی» است، اما سایر فرعی‌های غربی بن‌بست هستند.
دبستان پسرانه باغچه‌بان مستقر در این کوچه با حدود هفتاد سال فعالیت، در حالی به کار خود ادامه می‌دهد که در شیفت دیگر کاری، پذیرای دانش‌آموزان دختر دبستان سوم‌شعبان است. همچنین مسجد امیرالمؤمنین (ع) به‌عنوان تنها مسجد کوچه و حسینیه محمد‌رسو‌ل‌الله(ص) پاکتلی‌های بجنورد در کنارِ حسینیه حمزه سیدالشهدای هیئت متحده مسجد‌الحسین شهرستان گرمه خراسان شمالی، فاطمیه شهید سیدمجتبی هاشمی و حسینیه فاطمه‌الزهرا (س) مکان‌های مذهبی فعال در این کوچه هستند.
سرانجام اینکه هر چند بقایای یک شعبه نفت در حاشیه کوچه، حدفاصل رضوی‌های ۳ و ۵ قابل‌شناسایی است، هیچ اثری از دو یخدان قدیمی کوچه باقی‌نمانده است.
نامداران کوچه «رضویها»
ایجاد این کوچه برای سکونت خاندان‌های مختلف سادات رضوی در دهه۳۰ قرن ۱۴ خورشیدی سبب شد ردپایی از اغلب خاندان‌های بزرگ و کوچک این گروه از سادات در کوچه وجود داشته باشد. بر این اساس باید از خاندان‌های ساداتی، چون آل داوود، تحویل دار، رضوانی، رضوی، رضوی‌نیا، میررضوی و ... به‌عنوان نخستین ساکنان این مسیر یاد کرد.
خاندان جعفرنژاد که بزرگ آنان یعنی مرحوم حاج‌میرزا‌محمد جعفرنژاد واقف زمین مسجد امیرالمؤمنین (ع) است، خانواده پروین‌نیا که بزرگ آنان سرگرد پروین‌نیا بوده و کتیبه‌ای نیمه‌تخریب‌شده در کوچه رضویها ۶ با امضای وی دیده می‌شود و خاندان آقایی که بزرگ آنان، مرحوم احمد آقایی، مدیریت یگانه شعبه نفت کوچه را بر عهده داشت، از دیگر خاندان‌هایی هستند که هر‌کدام سال‌هایی چند در این کوچه زندگی کرده‌اند؛ همچنین خانواده‌های بزازپور، سالاری، صفایی، طلوع، محمدیان، احمدی و حجت‌الاسلام علامه نیز از دیگر خانواده‌هایی هستند که هنوز ردپایی از آنان در این مسیر وجود دارد. جولایی، رضایی و محمد لوکیان نیز شناخته‌شده‌ترین کسبه کنونی کوچه هستند.
سرانجام باید از شهیدان سید‌مجتبی‌هاشمی، سید‌حمید موسوی، رضا کرمانی، محمدرضا شریعتی، علی‌اصغر صمدی و محمد‌جواد زحمت‌کش به‌عنوان جوانان برومندی یاد کرد که پس از سال‌ها زندگی در کنار خانواده‌های خود در این کوچه در راه دفاع از سرزمین خود شربت شهادت نوشیدند و اکنون نام هر‌کدام زینت‌بخش تابلوی ابتدای یکی از فرعی‌های مختلف این کوچه است.
* این گزارش دوشنبه ۱۵ بهمن‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۲۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
