یک قرن فعالیت چاپخانه خراسان

فرشته معبودی‌نژاد| چاپخانه خراسان که امروز در کنار صد‌ها چاپخانه دیگر در مشهد روزگار می‌گذراند، زمانی تنها چاپخانه شهر ما بوده است. این چاپخانه که به کوشش محمد‌صادق تهرانیان در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی در دوران قاجاریه تاسیس شد، اکنون با گذشت یک قرن، همچنان به کار خود ادامه می‌دهد.

اولین دستگاه

محمد‌صادق تهرانیان که تاجر دنیا‌گشته‌ای بوده است و تا حدودی به علوم روز آگاهی داشته، در سفر آلمان، دستگاه چاپی را خریداری و با خود وارد خاک ایران می‌کند. به این ترتیب، اولین چاپخانه مشهد با نام «خراسان» در میدان آب (میدان بیت‌المقدس کنونی) تاسیس می‌شود.

مدتی بعد به دلیل طرح توسعه حرم و همچنین اختلافاتی‌که بین محمد‌صادق تهرانیان و مالک ساختمان چاپخانه پیدا می‌شود، تهرانیان چاپخانه را به محل مسکونی خود واقع در خیابان خسروی‌نو و کوچه آیت‌الله خامنه‌ای کنونی منتقل می‌کند و این بار پس از تاسیس چاپخانه، روزنامه خراسان را نیز به طبع می‌رساند تا این‌طور به هدف خود که نشر آگاهی و علم است برسد.

شیوه کار هنوز رایانه اختراع نشده بود، ماشین‌های چاپ بسیار ساده بودند و بنابراین چاپ کتب و روزنامه در چاپخانه خراسان به وسیله حروف سربی انجام می‌شد. به این ترتیب، روند چاپ در چاپخانه خراسان به وسیله حروف سربی و ماشین‌های بسیار ساده آغاز شد. 

شیوه کار به این شکل بود: حروف سربی از اندازه‌های مختلف در خانه‌هایی با ابعاد متفاوت به نام گارس قرار داشت. بعد از اینکه حروف‌چین تک‌تک حروف را کنار هم قرار می‌داد، این کلمات توسط فورم‌بند در داخل ورساد جای می‌گرفت و در ماشین‌های چاپ که در آن زمان مدور و چرخه مانند بودند قرار می‌گرفت. این ماشین‌ها توسط ماشین‌چی چرخانده می‌شد و فردی که کنار ماشین‌چی قرار داشت، برگه‌ها را یکی‌یکی داخل ماشین جای می‌داد.

کم‌کم ماشین‌ها برقی شدند و به فوتکائی مجهز شدند که به وسیله پمپ باد کاغذ‌ها را داخل ماشین قرار می‌دادند. در مرحله آخر، صحافی انجام می‌شد که صحاف عهده‌دار انجام امور مربوط به این بخش بود. در کنار این ابزار و ادوات، قطعه فلزی قطوری به نام کلیشه وجود داشت که تصاویر اعم از اشیا و اشخاص، به وسیله آن بر روی کاغذ ظاهر می‌شد. 

مطلب مرتبط مطبعه آستان قدس، اولین چاپخانه مشهد بود

دشواری کار

دشوارترین بخش روند چاپ، مرحله نخست بود؛ حروف‌چینی. حروف‌چین باید در زمان کوتاهی کلمات را در کنار هم قرار می‌داد و بلافاصله پس از چاپ برگه اول، این حروف را دوباره کنار هم می‌گذاشت. با توجه به اینکه از هر حرف چند سری وجود نداشت و همچنین اینکه قرار دادن تک تک حروف یک صفحه در کنار هم به میزان زیادی سرعت کار را پایین می‌آورد، این کار، کاری طاقت‌فرسا بود. 

این چاپخانه که تا قبل از انقلاب خصوصی اداره می‌شد، پس از انقلاب تحت نظر بنیاد مستضعفان قرار گرفت 

نو شدن

با گذشت زمان، همان‌طور که برای صنعت چاپ در سایر مکان‌ها پیشرفت حاصل شد، چاپخانه خراسان هم با حفظ مراحل گذشته یعنی چهار مرحله حروف‌چینی، فورم‌بندی، ماشین‌چی و صحافی، به وسیله دستگاه‌های جدید به‌روز شده است. پس از اختراع رایانه، چاپخانه خراسان نیز به این سیستم مجهز شد و اکنون چاپ در قالب لیتوگرافی انجام می‌شود. در لیتو‌گرافی متن کاغذ بر روی زینک‌ها یا صفحات فلزی قرار می‌گیرد. 

پس از انقلاب

این چاپخانه که تا قبل از وقوع انقلاب توسط اشخاص خصوصی اداره می‌شد، پس از انقلاب تحت نظر بنیاد مستضعفان قرار گرفت و سپس به وسیله وزارت ارشاد و با فاصله زمانی کم توسط سازمان تامین اجتماعی خریداری شد که تاکنون زیر نظارت این نهاد دولتی به کار خود ادامه می‌دهد. 

دومین سده

ساختمان و نمای بیرونی چاپخانه از ۷۰ سال گذشته بدون هیچ‌گونه مرمت و بازسازی دست‌نخورده باقی مانده است.
در گذر سالیان، بسیاری از مشاهیر و نخبگان علمی، آثار خود را برای چاپ به چاپخانه خراسان سپرده‌اند که دکتر علی شریعتی و شهریار شاعر، از جمله ایشان‌اند. چاپخانه خراسان که صد سال پیش از این، کار خود را با چاپ کتاب‌های مذهبی و روزنامه در شمارگان اندک آغاز کرده بود، در آغاز دومین قرن حیات خود با چاپ کتاب، روزنامه، بروشور و کاتالوگ‌های گوناگون در شمارگان زیاد، همچنان به کار خود ادامه می‌دهد.

* این گزارش در شماره ۵۳ شهرآرا محله منطقه ۸ مورخ ۲۴ اردیبهشت سال ۱۳۹۲ منتشر شده است.