تنها مرکز خیریه دانشجویی کشور در محله سیدرضی مشهد 
میرزا ابراهیم، بزرگترین واقف سادات رضوی است 
گذری تاریخی بر شفاخانه‌های قدیم مشهد
بیمارستان امام‌رضا (ع) یکی از مهم‌ترین بنا‌های تاریخی ثبت‌شده منطقه ماست که نه‌تنها در ساخت هویت شهری و اجتماعی این منطقه تاثیری اساسی داشته است بلکه یکی از عناصر هویت‌ساز شهر مشهد نیز به شمار می‌آید. اگرچه تاریخ بنای ساختمان کنونی این بیمارستان به آغاز قرن اخیر می‌رسد، اما به درستی، قدمتی به اندازه تاریخ شفاخانه‌ها در شهر مشهد دارد.
بیمارستان امام‌رضا (ع) در ادامه ساخت‌و‌ساز‌هایی تاسیس شد که روند شکل‌گیری آنها به دوره تیموری و حتی پیش از آن می‌رسید؛ مریض‌خانه‌هایی که به دلیل شکل‌گیری در کنار بارگاه ثامن‌الحجج (ع)، شفاخانه نامیده می‌شدند، در گذر تاریخ، جای خود را به بیمارستان‌هایی دادند که نخستین و مهم‌ترین آنها، بیمارستان امام‌رضا (ع) است.
زیر سایه حضرت‌رضا (ع)
در دوره تیموری، به خواست گوهرشادخاتون که بنای مسجد گوهرشاد را پی ریخته بود، دارالشفائی در کنار آن مسجد بنا شد. اسم این مکان را دارالشفا گذاشتند زیرا در سایه حریم امن رضوی ساخته شد و باور بر این بود که هر که به این محل رجوع می‌کند، شفا از حضرت‌رضا (ع) می‌جوید. در ابتدای دوره صفوی است که «شربتخانه» - چیزی شبیه داروخانه امروزی- در کنار دارالشفا راه‌اندازی می‌شود، گذر تاریخ، اما رفته رفته دارالشفا و شربتخانه را از هم جدا می‌کند، تا این دو، نه در قالب یک نهاد مشترک بلکه به عنوان دو مجموعه هماهنگ، کمک حال زائران و مجاوران حضرت‌رضا (ع) باشند.
اسناد دوره افشاریه نشان می‌دهد که در این عصر، دارالشفا به عنوان واحدی مستقل از شربتخانه فعالیت می‌کرده همان‌طور که بر اساس اسناد به‌جای‌مانده از پایان دوره صفوی، خبری از دارو‌های گیاهی و درمان مستقیم بیماران در شربتخانه‌های این روزگار نیست.
دارالشفای مبارکه
اگرچه در دوره زندیه نیز دارالشفا به کار خود ادامه می‌دهد، اما گسترش آن را باید مربوط به دوره قاجار دانست، آن‌طور که میرزا‌علی‌خان سرهنگ در «رسالۀ جغرافیای آستان قدس رضوی» تألیف ۱۳۱۰ه. ق می‌نویسد: «دارالشفای حضرت که در بالاخیابان است محض استشفای مریض‌های زوارین و فقرا، دوا مفت می‌دهد... مریض‌خانه بسیار مزیّن است بر تختخواب و آسایش از برای مریض و تشک و لحاف و آفتابه لگن، در روی میز چوبی کاسه‌های مسی برای دوا خوردن، در آشپزخانه‌اش برای مریض غذا و نخودآب می‌پزند.» و در فردوس‌التواریخ آمده: «.. از آن جمله یکی دارالشفای مبارکه است که همیشه جمعی در آنجا به ساختن دوا و غذا مشغولند.»
در اواخر دوره قاجاریه، مسیون‌های مذهبی آمریکایی، بیمارستانی در مشهد احداث کردند که پیش از راه‌اندازی بیمارستان شاهرضا، مدرن‌ترین بیمارستان مشهد بود؛ مردم این مکان را به نام «مریض‌خانه ینگی دنیا» می‌شناختند.
در دوره تیموری، به خواست گوهرشادخاتون دارالشفائی در کنار مسجد گوهرشاد بنا شد
عهد قاجار
بنابر نوشته روزنامه حکیم‌الممالک (چاپ سنگی ۱۲۸۶) «ناصرالدّین شاه در سفر اوّل که به مشهد می‌کند دارالشفای آستان قدس را که در عهد صفویه و نادرشاه در این محل بوده می‌بیند و می‌گوید این محل برای دارالشفا مناسب نیست. او دستور می‌دهد در بالاخیابان در جایی که از بازار دور است مکانی برای دارالشفا بنا شود.»
به یک قول «در آن زمان عضدالملک متولی بوده ودر ضلع جنوبی بالا خیابان دارالشفای جدید را می‌سازد و تا زمان محمد‌ولی‌خان اسدی مورد استفادۀ زائران و ساکنان مشهد مقدس بوده و بعد از تأسیس بیمارستان شاهرضا، دارالشفا تعطیل شد ولی محلّ دارالشفا به صورت یک درمانگاه به نام درمانگاه رازی به فعالیت خود ادامه داد.» و به قولی دیگر «دارالشفای آستان قدس مدتی در محله بازار فعالیت داشته که در زمان نیابت تولیت مرحوم میرزا‌جعفر بشیر‌الدوله، وی جایگاه آن را مناسب ندید و در نتیجه دارالشفای آستان قدس به محلی واقع در بالاخیابان انتقال یافت.»
مریض خانه شاهرضا
«پهلوی اول محل جدیدی را در محلّ باغ هشت آباد احداث کرد که زمین آن را حاج بی‌بی همسر میرزا یحیی اهدا کرد. ابوطالب رضوی که نظارت و ریاست دارالشفا را در اختیار داشته از سوی متولی به خاطر حسن تدبیر مورد تشویق می‌گیرد.» بعد از احداث بیمارستان جدید، ریاست آن به میرزا‌ابوطالب رضوی واگذار می‌شود. بیمارستان شاهرضا در سال۱۳۰۷ در زمان نیابت تولیت محمد‌ولی‌خان‌اسدی پایه‌ریزی شد؛ محل جدیدی از زمین‌های الندشت که به دلیل ارتفاع بیشتر از شهر، آب و هوای بهتری داشت برای این منظور در نظر گرفته شد. این زمین دارای درختان انبوه و بلند بود و با نرده‌های آهنی و بر روی پایه‌های آجری و کاملاً محاط بر خیابان‌های اطراف محصور شده بود. احداث ساختمان جدید دارالشفای آستان قدس از سال۱۳۰۷ با نظارت مرحوم محمد ولی خان اسدی، مباشرت مرحوم علی موتمن و مهندسی طاهرزاده بهزاد شروع شد و ۶سال به طول انجامید تا در سال۱۳۱۳ افتتاح شد و «مریض‌خانه شاهرضا» نام گرفت.
رساله روشن
هم‌زمان با آغاز تاسیس بنای جدید بیمارستان، دارالشفای حضرت به طور موقت در باغی در منطقه عشرت‌آباد برقرار شد. در این زمان، دکتر‌حسن‌خان عاملی عهده‌دار جراحی‌های بیمارستان بود. نامه دکتر معاضد، رئیس موسسات صحن آستان قدس، به تولیت آستان قدس در سال۱۳۱۰ مشخصات آن دارالشفا و نیز بیمارستان در حال بازگشایی را به خوبی روشن می‌کند: «حالیه بیمارستان شاه رضا دارای ۷۰تختخواب، ۵۰مردانه و ۲۰زنانه واقع در یکی از بهترین باغات خارج از شهر تحت نظر و دقت اطبای تحصیل‌کرده درجه یک و متخصصان مبرز و دارای شعبات ذیل است... علاوه بر تختخواب‌های یادشده، اتاق‌های خصوصی دیگری موجود است. زبان‌های خارجه فرانسه، انگلیسی، عربی و ترکی تکلم می‌شود. مریض‌خانه حالیه در یک ژانویه ۱۹۳۲ به مریض‌خانه‌ای که با بهترین و مدرن‌ترین اسلوب بنا شده و در شرف اختتام است، منتقل خواهد شد. این مریض‌خانه دارای ۱۵۰تختخواب و ۱۴پاویون خواهد بود که شعبات دیگر علاوه بر شعبات فوق داراست»
همت عالی
بیمارستان در سال۱۳۱۳ آغاز به کار کرد تا کلیه وسایل و بیماران از محل قبلی- عشرت‌آباد- به محل جدید منتقل شوند. تا پایان این دهه، به طور متوسط حدود ۳ هزار بیمار در ماه به این بیمارستان رجوع می‌کردند که نزدیک ۲۰۰ نفر آنها برای درمان، بستری می‌شدند.
در همین سال، علی‌اکبر‌خان دبیر سهرابی، چند رشته قنات خود را وقف مصارف زایشگاه بیمارستان می‌کند تا به این ترتیب این واحد نیز راه‌اندازی شود. بخش‌های مختلفی که در این سال‌ها به بیماران خدمات ارائه می‌کردند عبارت بودند از بخش‌های بیماری‌های داخلی، بیماری‌های مسری، رادیولوزی، لابراتوار، جراحی، چشم‌پزشکی، اطفال سر راهی، پرورشگاه اطفال غیر شیرخوار، زایشگاه، داروخانه، اسطبل، دامپروری، رخت‌شورخانه، کالسکه خانه، گاراژ، نگهبانی، باغبانی و... که در ۳۳ یا ۳۶قسمت در ساختمان‌های جداگانه مشغول به فعالیت بودند.
آلمانی‌های بیمارستان
فعالیت علمی و فرهنگی آلمان‌ها در مشهد با حضور پزشکان زبردست آلمانی در بیمارستان شاهرضا تا آنجا ادامه یافت که پروفسور خالر سلاح آلمانی به عنوان دومین رئیس فنی بیمارستان منتصب شد. او اولین پزشک خارجی بود که آستان قدس به کار گمارد و حضور وی در بخش جراحی بیمارستان، نه تنها جان بسیاری از بیماران را نجات داد بلکه پزشکی مدرن را نیز، در برابر طب سنتی، به جامعه ایران عرضه کرد.
حضور پزشکان آلمانی در بیمارستان شاهرضا تا شهریور۱۳۲۰ ادامه یافت تا در این تاریخ با ورود متفقین به ایران و کاهش نفوذ آلمان‌ها، تغییرات مهمی در ترکیب هیئت علمی بیمارستان اتفاق بیفتد.
* این گزارش در شماره ۵۰ شهرآرا محله منطقه ۸ مورخ ۳ اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۲ منتشر شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
