هفت خان پخت یک «سین» به روایت سمنوپز قدیمی مشهد

رسمشان این است که «هر کس پای دیگ می‌آید، چه زن باشد و چه مرد، باید غسل کرده و با وضو بیاید.» این بخشی از آیین سنتی پخت سمنو در بسیاری از فرهنگ‌های ایران اسلامی است.

نوروز باستانی ایرانیان در دل خود مجموعه‌ای از ده‌ها و شاید صد‌ها رسم و رسوم ریز و درشت دارد. یکی از این آیین‌های نوروزی که چند روز پیش از فرارسیدن سال نو انجام می‌شود و پای ثابت سفره هفت‌سین ایرانیان بوده، آیین تهیه سمنو است؛ غذایی ارزشمند که خمیرمایه اصلی آن گندم است؛ اما تهیه و پختش، رسم و رسوم خاصی دارد.

هرچند برخی از این آیین‌های زیبا و قدیمی در گیر و دار زندگی ماشینی و مشکلات روزمره رو به فراموشی است، اما باز هم کسانی یافت می‌شوند که همچنان متعهد به سنت‌های ارزشمند بومی باشند و با زنده کردن خاطرات شیرین سمنوپزی، بوی بهار و زندگی را به جان‌های شهروندان نوید دهند.

مطلب مرتبط شیرینی بهار در دیگ سمنوی زنان روستای حصارسرخ

شیرینی سمنو

سمنوپزی در خاندان سعادتی در یکی از روستا‌های شیروان، قدمتی دیرینه دارد و دست‌کم به نیم قرن پیش بازمی‌گردد و حالا محرم‌علی سعادتی این رسم را در محله امام‌هادی (ع) زنده نگه داشته است.

او که زیر و بم سمنوپزی را از مادربزرگ و مادرش یاد گرفته است، خاطرات کودکی‌اش را خوب به یاد دارد؛ وقتی زن‌های فامیل و همسایه در آستانه نوروز و تحول طبیعت برای پختن سمنو دست به کار می‌شدند. از قدیم سمنوپزی را فرصتی برای برآورده‌شدن حاجات و بیان آرزو‌ها می‌دانستند.

خواندن دعا پای دیگ

آن‌طور که آقای محرمعلی سعادتی و همسرش گوهرشاد صابری روایت می‌کنند از «ب» بسم‌الله یعنی خیس کردن گندم‌ها تا «نون» پایان سمنوپزی که کوبیدن جوانه‌های گندم و به پا کردن دیگ است، ۱۲ تا ۱۵ روز زمان می‌برد و در تمام این مدت، انواع دعا و سوره‌های قرآن پای دیگ خوانده می‌شود.

آنها در این سال‌ها آرزو‌های زیادی را به یاد دارند که از سر خلوص و پاکی عقیده محقق شده است؛ از مادری که برای بخت‌گشایی دخترش نذر کرده بود تا زنی که بچه‌دار نمی‌شد و سال بعد با دسته‌گلی که خداوند به او هدیه کرده بود، برای ادای نذرش به مراسم آمده بود.

یکی از فواید سمنوپزی  کار جمعی برای پخت آن است. هم زدن جوانه‌ها در دیگ ۲۴ تا ۳۰ ساعت طول می‌کشد

یک آیین جمعی

یکی از فواید سمنوپزی همان کار جمعی برای تهیه مواد اولیه و پخت آن است. تنها هم زدن جوانه‌ها در دیگ که در اصطلاح به آن «شور دادن» می‌گویند ۲۴ و گاه تا ۳۰ ساعت طول می‌کشد.

آقای سعادتی که از کرد‌های کرمانج است، خاطرات کودکی‌اش را این‌گونه یادآوری می‌کند: هر سال نزدیک عید، خانم‌های سن و سال‌دار و کدبانو در خانه‌مان جمع می‌شدند و گندم را به میزانی که برای همه اهل روستا کافی باشد، آماده می‌کردند. وضو گرفته و به نیت سلامتی امام‌زمان (عج) و حوائج خود آستین‌ها را بالا می‌زدند. گندم‌ها را در سینی می‌ریختند و آب می‌زدند تا خیسانده شود. روی سینی‌ها را با دستمال می‌پوشاندند و سپس در اتاقی قرار می‌دادند تا جوانه بزند. در تمام این مدت تا آماده شدن سبزه‌ها کسی بدون غسل و وضو، حق دیدن سینی‌های جوانه زده سمنو را نداشت.

به نیت ۱۴ معصوم (ع)

در شب موعود، دوباره خانم‌ها دور هم جمع می‌شدند و گندم‌های سبز شده را به نیت ۱۴ معصوم (ع) ۱۴ بار می‌شستند. بعد آنها را در هاون‌های بزرگ ریخته و با دسته چوبی شروع به کوبیدن می‌کردند. پس از آن با دست آنها را می‌فشردند تا شیره گندم جوانه زده شده خارج شود. در این مرحله با افزودن آب و آرد لازم (برای هر یک کیلو جوانه، ۲ تا ۳ کیلوگرم آرد نیاز است)، آن را در دیگ‌های بزرگ مسی می‌ریختند.

به این ترتیب کار پخت سمنو نیمه‌های شب در میان مناجات و راز و نیاز اهالی روستا به پایان می‌رسید. نکته جالب در پخت سمنو این بود که دیگ‌ها را با سینی‌های مسی می‌پوشاندند و روی سینی، آیینه و قرآن، آب و خرما و ... می‌گذاشتند. 

رسمی که رو به فراموشی می‌رود

اکنون ۱۵ سال است که آقای سعادتی و همسرش این سنت را در محله امام‌هادی (ع) مشهد اجرا می‌کنند. آنها برای هر دیگ سمنو، ۳۰ کیلوگرم جوانه گندم و ۵۵ تا ۶۰ کیلوگرم آرد آماده و مصرف می‌کنند. خانواده سعادتی از ابتدای اسفند امسال تاکنون، ۳ دیگ سمنو برپا کرده‌اند و حالا در سور و سات آماده کردن چهارمین دیگ هستند تا سال نو را با سمنوی آن تحویل کنند.

آقای سعادتی که حالا در انتظار دیدن شصتمین بهار زندگی‌اش است، می‌گوید: هر سال از اوایل مهرماه دست به کار می‌شدیم، ولی امسال به‌دلیل کرونا، پخت و پز سمنو را کمی دیرتر شروع کردیم. حالا این سمنو‌ها را در سه‌شنبه بازار کیلویی ۲۲ هزار تومان می‌فروشیم. امسال بیشتر بارِ زحمت آماده‌سازی تا رسیدن به مرحله طبخ سمنو بر دوش گوهرشاد خانم است.

در گذشته، دست‌کم ۱۵ تا ۲۰ خانم از همسایه‌ها و فامیل دورهم جمع می‌شدند و در فضایی آکنده از صدای قرآن‌خوانی و مناجات‌خوانی با کمک هم سمنوپزی را به سرانجام می‌رساندند، ولی گوهرشاد خانم می‌گوید حالا در پَسِ تغییر سبک زندگی‌ها و به فراموشی سپردن سنت‌ها و آیین‌های زیبا و انسان‌ساز آن‌طور که باید استقبالی از این دورهمی‌ها نمی‌شود.

با این حال گوهرشاد خانم و آقای سعادتی با همان حال و هوایی که از گذشته در ذهن و جانشان به ودیعه مانده، همسایه و فامیل و دوست و آشنا‌ها را از قلم نمی‌اندازند و برای همه نیت و دعای خیر و سلامتی می‌کنند.

آنها از هر دیگی که آماده می‌شود، به نیت ۱۴ معصوم (ع) تبرکی برای همسایه‌ها و اقوام نزدیک می‌فرستند. حتی یک‌بار برای همسایه دخترشان در کرمان هم سمنو فرستاده بودند. از آن زمان هر بار دیگ سمنو در حیاط خانه سعادتی برپا می‌شود، از کرمان تماس می‌گیرند و به نیت برآورده شدن حوائجشان نذر می‌کنند. 


* این گزارش چهارشنبه ۷ اسفندماه ۱۳۹۹ در شماره ۴۲۳ شهرآرامحله منطقه ۱۰ چاپ شده است.