حکایت مسجد «منبر گِلی» و منبر قدیمی‌اش

گوشه دنج یکی از کوچه‌های پیچ‌درپیچ امام رضای ۳ یعنی کوچه «شهیدانتظاری»، بنایی کوچک و قدیمی با نام «مسجد منبر گِلی» قرار دارد. درِ آهنی کوچک، به فضایی مصفا و مفروش به چند قالی باز می‌شود و طاقچه‌ای که یادگاری‌هایی از گذشته دارد؛ سماور قدیمی، پارچ مسی و شمعدان‌هایی که عمرشان به چند دهه می‌رسد و گفته می‌شود اهدایی اهالی محله است.

فضای کوچک و جمع‌وجور مسجد، آشپزخانه‌ای کوچک‌تر دارد و پله‌هایی نه خیلی بلند که آدم را به زیرزمین و وضوخانه می‌رساند.  کل مساحت آن را که سر‌جمع کنی، به ۷۰‌متر هم نمی‌رسد. البته درباره این موضوع بین اعضای هیئت‌امنا اختلاف است که مسجد ۵۰، ۶۰ یا ۷۰‌متر است.

وقت اذان، اما خبری از امام جماعت و صف‌های نماز نیست. با اینکه درِ «منبر گِلی» ظهر و شام باز است، به‌ندرت اتفاق می‌افتد عابر یا رهگذری از سرِ اتفاق و برای نماز پا سست کند. مسجد، اما سرپاست؛ مسجدی بی‌هیچ شبستان و مناره و گلدسته، با یک نام عجیب و به‌یاد‌ماندنی؛ «منبر گلی». در ورودی مسجد، یک قاب عکس بزرگ قرار دارد از خدمتگزاران مسجد؛ آنها که حالا بین ما نیستند و از دنیا دل کنده‌اند.

زائران نمازگزار 

در فضای کوچک و محقر «منبر گلی»، پرده و تفکیکی برای زن‌ها و مرد‌ها دیده نمی‌شود؛ این یعنی نمازگزاران مسجد را بیشتر مرد‌ها شامل می‌شوند. البته هنوز هستند بانوان سالمند و زائری که رهگذر این کوچه‌اند و وقت اذان، نمازشان را در مسجد کوچک این کوچه اقامه می‌کنند.

بزرگ‌تر‌ها و سن‌و‌سال‌دار‌های محله سال‌هاست از دنیا رفته‌اند و آنهایی هم که مانده‌اند، از بزرگ‌تر‌ها و پدر و مادرهایشان اطلاعات چندانی درباره اسم و رسم مسجد به خاطر ندارند؛ جز همین اندازه که نام «منبر گلی» به‌خاطر منبر کوچک و گِلی کنار مسجد روی مسجد مانده است. منبری که حالا جای خود را به یک منبر چوبی کوچک و جمع‌و‌جور داده است که شب‌های مناسبتی از آن استفاده می‌شود.

این کوچه حدود ۶۰‌سال به‌خاطر تلاش یکی از اهالی محله   «حاج‌ابراهیم» نام داشت

شب‌های مناسبتی مسجد، ختم می‌شود به ماه محرم و روز تولد امام حسین (ع) و شب‌های جمعه که مراسم عزاداری و دعا برقرار است.
اینها گفته‌های کوتاهی است که اهالی محله روایت کرده‌اند؛ هرچند بیشتر همسایه‌های مسجد را حالا صاحبان آپارتمان‌ها و سوئیت‌های مهمان‌پذیر شامل می‌شوند.

سرنوشت خانه‌های این کوچه هم شبیه خانه‌های قدیمی دیگر است؛ بنا‌هایی قدیمی و کهن که تخریب شده و جای آنها را هتل‌ها و آپارتمان‌های بلند
گرفته‌اند. کوچه مسجد به‌خاطر مجاورت با حرم امام رضا (ع) از عبور و مرور زائران خالی نبوده است؛ زائرانی که حالا ترجیح می‌دهد نمازشان را به جماعت در حرم مطهر به جا آورند؛ هر‌چند در همین فاصله مسجد‌های دیگر نیز واقع است.

«منبر گِلی» در مجاورت حرم

این کوچه حدود ۶۰‌سال به‌خاطر تلاشی که یکی از اهالی محله به نام «حاج‌ابراهیم» برای باز‌کردن مسیر بسته منتهی به حرم انجام داده بود، کوچه «حاج‌ابراهیم» نام داشته است.

امیری که ۳۰‌سال است در محله سکونت دارد، تعریف می‌کند: یادم می‌آید کوچه بن‌بست بود و در مجاورت مسجد، خانه‌هایی قدیمی قرار داشت. مسیر بن‌بست و بسته کوچه باعث شلوغی مسجد بود و ارزش این را داشت که نماز‌ها با حضور امام جماعت برپا شود. اما درست از زمانی که راه بسته کوچه و مسیر رفت‌و‌آمد زائران به حرم باز شد، صف‌های نماز جماعت هم خالی ماند.

روایت یک خادم و یک مسجد

تا‌آنجا‌که در یاد اهالی مانده است، «پیله‌چی»‌ها متولی و دست‌اندر‌کار امور «مسجد منبر گلی» بوده‌اند و هنوز هم هستند؛ برادر‌ها و برادرزاده‌هایی که عهده‌دار کار‌های مسجد شده‌اند. کلیددار و خادم مسجد اینها را تعریف می‌کند؛ «شریعت» که چندسالی است به‌خاطر دور‌بودن خانواده پیله‌چی، خادم و کلیددار مسجد شده است.

کلیددار کسی است که ظهر و شب درِ مسجد را برای نماز باز می‌کند. برپایی نماز در این مسجد، آن‌قدر لطف دارد که او به‌اتفاق چند نفر از کسبه، ظهر و شام نمازشان را در مسجد بخوانند. شریعت تا همین اندازه می‌گوید و پیشنهاد می‌دهد که بقیه ماجرا را از خانواده پیله‌چی دنبال کنیم.

جواد پیله‌چی چهل‌و‌پنج‌ساله از اعضای هیئت‌امنای مسجد است و از تاریخچه آن، همین اندازه می‌داند که نام آن «منبر گلی» بوده است.

سن‌و‌سالش آن اندازه قد نمی‌دهد که بخواهد درباره تاریخچه کامل مسجد صحبت کند؛ حتی پدربزرگ‌ها و اجداد او هم درباره واقف اولیه مسجد حرفی نزده‌اند. تا جایی‌که می‌داند، متولیان «منبر گلی» خانواده آنها بوده‌اند.

مطلب مرتبط خادم حرم رضوی مجوز ماندنش را از امام رضا (ع) گرفت

تمام روایت‌هایی که پیله‌چی بازگو می‌کند، گواه شنیده‌های اوست. می‌گوید: پدربزرگم می‌گفت دهه محرم که می‌رسید اهالی محله، منبر گلی کوچکی را جلوی مسجد به پا می‌کردند و اطرافش را شمع می‌گذاشتند و اعتقاد داشتند با این کار حاجت مردم روا می‌شود.

پیله‌چی می‌گوید: اعتقاد مردم به این مسجد، آن‌قدر زیاد بود که وقت رفتن به سرِ کار در آن را می‌بوسیدند.

به گفته او مسجد یک‌بار در سال‌۴۶ مرمت می‌شود؛ با‌این‌حال تا سال‌۵۶ کاملا کاهگلی بوده با سقف‌ها و پنجره‌های چوبی که در این سال تخریب و از نو ساخته می‌شود. سال ۱۳۷۵ مجدد بازسازی می‌شود و بعداز آن هم هر‌بار نیاز به مرمت داشته، با همت و کمک مردم انجام شده است.

پیله‌چی هم درباره این پرسش که چرا نماز جماعت در مسجد برگزار نمی‌شود، عنوان می‌کند: تابه‌حال چند امام جماعت از اداره تبلیغات برای برگزاری نماز جماعت آمده‌اند، اما چون زائران که بیشترین اقامت‌کنندگان این محدوده را شامل می‌شوند، ترجیح می‌دهند نمازشان را در حرم بخوانند و نماز‌های جماعت مسجد با اقبال روبه‌رو نبوده است، امامان جماعت هم نمانده‌اند. برای همین است که نماز‌های صبح و شام با اینکه در مسجد بسته نمی‌ماند و باز است، نمازگزار چندانی ندارد.

ارزش ثبت شدن را دارد

پیله‌چی می‌گوید: «منبر گلی» ارزش آن را دارد که توسعه‌یافته و ثبت میراث فرهنگی شود. خانواده پیله‌چی چند‌بار هم برای این موضوع اقدام کرده‌اند، اما چون فضا‌های مجاور، قیمت خریدش زیاد بوده این کار انجام نشده است. پیله‌چی‌ها، اما آرزو دارند چراغ «مسجد منبر گلی» در نزدیک حرم مطهر خاموش نشود.

*این گزارش در شماره ۱۸۳ شهرآرا محله منطقه ۸ مورخ ۴ اسفندماه سال ۱۳۹۴منتشر شده است.