مسجد شاه؛ پر ابهام‌ترین بنای مشهد

معماری ایرانی در دوره تیموری به دوران شکوه خودش رسید و با سلطنت شاهرخ آثار تاریخی ارزشمندی ساخته شد. او و همسرش با حمایت از هنر و هنرمندان جلوه‌های زیبایی از معماری ایرانی را خلق کردند که بسیاری از آن‌ها تا کنون باقی مانده است. مسجد گوهرشاد، مدرسه دودر، مدرسه بالاسر، دارالحفاظ و دارالسیاده در نزدیکی حرم مطهر امام رضا (ع) از آثار به جا مانده از همان زمان است.

مسجد شاه در امتداد بازار زنجیر سابق و نزدیک به مسجد گوهرشاد نیز یکی از همان بنا‌های باشکوه است که با احتمال زیاد سنگ بنای آن در دوره شاهرخ تیموری گذاشته شده و شاید آخرین سازه‌ای باشد که از دوران شاهرخ تیموری به جا مانده است. چنانکه پایان ساخت آن ۵ سال پس از فوت اوست.

با کشف چند سرداب در سال ۴۷ در این ساختمان شائبه مقبره بودن آن قوت گرفت. این بنا که از آن چهارطاقی، دو مناره سرشکسته و یک ایوان باقی مانده را بعضی مقبره غیاث‌الدین ملک‌شاه می‌دانند. هرچه باشد، مقبره یا مسجد، این بنای ۶۶۰ متری به گفته سفرنویسان خارجی شباهت زیادی به مسجد مظفریه تبریز دارد. ایوانی در وسط، دو غرفه در دو طرف ایوان، دو مناره در دو سوی غرفه‌ها با کاشی‌کاری منحصر به فرد دل‌ربایی می‌کند.

گمانه‌ها خبر از یک بنای گسترده در گذشته می‌دهد که اکنون فضای کوچکی از آن باقی مانده است. محققانی مانند عبدالحمید مولوی و سید مهدی سیدی احتمال می‌دهند که این بنا را امیرغیاث‌الدین ساخته تا مقبره خودش باشد، اما در گذر زمان بار‌ها بازسازی و کاربری آن به مسجد تبدیل شده است.

کسی نمی‌داند این نام که در کتیبه‌های مسجد تکرار شده است متعلق به چه کسی است، ولی بعضی او را سپهسالار شهر توس در زمانه الغ بیک تیموری می‌دانند که میرزا شاهرخ ایالت خوارزم و توابع آن را به او واگذار کرد. او در سال ۸۲۹ قمری فوت ودر جوار امام رضا (ع) به خاک سپرده شد.

البته تاریخی که برای ساخت مسجد در کتیبه‌ها آمده است ۸۵۵ قمری است که باعث می‌شود این گمان مشهور زیر سوال برود. شاید روح معنوی بنا باعث شده تا بانی آن نخواهد نامی از او در تاریخ باقی بماند. آنقدر درباره این بنا همه‌چیز پنهان است که درباره معمار آن نیز باید به، اما و اگر‌ها روی آورد.

بسیاری به خاطر شباهت این بنا با مسجد کبود تبریز، سازنده آن‌ها را یکی و میرزا شمس‌الدین تبریزی می‌دانند، اما افراد دیگری نیز معماری آن را نزدیک به مسجد گوهرشاد و معمار آن را قوام‌الدین شیرازی می‌دانند. مسجد شاه که بعد‌ها نام هفتاد و تن به خود گرفت علامت سوالی در ذهن مورخان است که بسیاری از وجوه آن پوشیده مانده است.

مسجد یا آرامگاه، مقبره ملک‌شاه یا دیگری، معماری میرزا شمس‌الدین تبریزی یا قوام‌الدین شیرازی را شاید نتوان با قاطعیت به واقعیت پیوند داد، اما می‌توان گفت این بنای تاریخی زیبا که در جنوب غربی حرم مطهر رضوی خوش نشسته، یکی از نشانه‌های زیبای معماری ایرانی در عهد تیموری است.

مسجدی که در آن به روی عموم بسته است، ولی می‌تواند یکی از ظرفیت‌های گردشگری مشهد به شمار بیاید که در کنار حمام شاه (حمام مهدی قلی بیک) مجموعه تاریخی-گردشگری ارزشمندی را می‌سازند.