روایت فلکه حضرت

فلکه حضرت بیشترین نام ونشان را در آلبوم عکس و خاطرات مشهدی ها دارد. از «السلام علیک» هایی که رو به حرم ثبت شده است، بگیرید تا عروس کشان و عزا؛ این فلکه روزگاری نقطه اصلی و قرارِ بی قراری همه آن هایی بوده که هر صبح رو به حرم می چرخیده اند و چشم دلشان پس از طواف به نور نگین طلای رضا(ع) روشن می شده است.

به عقیده بسیاری از کارشناسان هم نخستین تحول کالبدی شهر مشهد که اتفاقات مهمی را پس از خود رقم زده، احداث همین فلکه حضرت بوده که سبب شده است معماری قاجاری خیابان های مشهد تغییر کند و مناسب زندگی شهری شود.

درواقع تا پیش از احداث این فلکه، مشهد شهری بوده با کوچه های کج و پیچاپیچ ممتد و دالان های طویل و مسقف که گذر و سابات نام داشتند و عبور از آنان به جز با پای پیاده ممکن نبوده است. مرکز و کانون همه این ها نیز به یک نقطه ختم می شده و آن هم حرم امام رضا(ع) بوده است.

حرمی که به دلیل مرکزیتش، بیشتر نهادها و سازمان های مهم شهری مانند تجارت خانه ها، مسافرخانه ها، کاروان سراها و هتل ها، بازارها و گذرها را پیرامونش شکل داده بوده، اما به دلیل این شکل معماری شهری، همه راه های ورودی آن که باریک و تاریک بودند، به بن بست ختم می شده است. این مشکل در ادامه سبب ایجاد فلکه حضرت می شود؛ فلکه ای که با مرکزیت نگین حرم خیابان های اصلی شهر را به یکدیگر وصل می کند.

«فلکه» چیست و از کجا وارد ادبیات گفتاری مشهدی ها شد

«فلکه» جایگزین «میدان»، اصطلاحی است که بیشتر در مشهد و خراسان رواج دارد تا دیگر شهرهای ایران. «سیدمهدی سیدی» در کتاب «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» درباره رواج اصطلاح فلکه در این سرزمین می نویسد: «پس از شهریور1320 و اشغال مشهد به دست روس ها، تعدادی از سربازان و افسران روس گل وگیاه یکی از میدان های مشهد را شخم می زنند و در خاکش برای مصرف روزانه گوجه فرنگی، بادمجان و سبزیجات می کارند. نیاز به آب برای این گیاهان در ادامه سبب می شود آنان چاهی بکنند و موتور و شیرفلکه ای هم برای برداشت آب روی آن تعبیه کنند.

وجود این شیرفلکه بعدها نام این میدان را به «فلکه آب» تغییر داده و اصطلاح فلکه را در مکالمه مشهدی ها جایگزین میدان می‌کند، اما این همه ماجرا نیست. درواقع این اصطلاح پیش از این و در زمان ایجاد فلکه حضرت که در ابتدا به آن «خیابان فلکه» می گفتند هم وجود داشته و «فلکه» درواقع برگرفته از «فلک» و واژه فارسی قدیمی است که در اشعار بسیاری از شاعران در قرن های متفاوت نیز دیده می شود. برای نمونه خاقانی می گوید: «رو که ز میخ سرای پرده قدرت/ فلکه این نیلگون خیام برآمد.»

یا حافظ می سراید: «گردون برای خیمه خورشید فلکه ای است/ از کوه و ابر ساخته پادیر و سایه بان.» دهخدا نیز در لغت نامه اش فلکه را چوبی دایره شکل معنی می کند که ریسمان های تابیده شده در دستگاه نخ ریسی، بر گردِ دوک بالای آن چرخیده و پیچیده می شود. اما جالب است بدانید در گذشته به آسمان «فلک» می گفته اند و بر این باور بوده‌اند که آسمان گرد است و اجرام آسمانی دور زمین می چرخند؛ از اینجا می توان وجه تسمیه «فلکه» را بهتر دانست، چون محیط مدوری بوده که مردم و وسایل نقلیه برای عبور از آن باید دور آن بچرخند. «ه» در فلکه نیز «ه» تصغیر و به معنی فلک کوچک است.

همین موضوع به کاربردن فلکه به جای میدان در رینگ دور حرم مطهر که همیشه مرکز، رأس و ملجأ شهر مشهد بوده را به بهترین انتخاب در آن روزگارتبدیل می‌کند.

چرا فلکه حضرت ساخته شد؟

آن طور که «عزیزالله عطاردی» گزارش می دهد، اوایل سال 1300خورشیدی، رواج اتول فرنگی ها و افزایش جمعیت شهری سبب ایجاد مشکلات رفت وآمدی بسیاری می شود.

ازاین رو، کارگزاران آستان قدس رضوی تصمیم می گیرند برای راحتی حال زائر و مجاور تغییراتی را در خیابان های قدیمی و باریک اطراف حرم مطهرایجاد کنند. در این دوران در مشهد فقط «بالاخیابان» و «پایین خیابان» وجود داشته که آن هم باقیات صالحات شاه عباس اول بوده و قدمتش به عصر صفویه می رسد.

سمت حرم پیش از ایجاد فلکه حضرت چگونه بوده است؟

نهر پایین خیابان را که به آن نهر نادری نیز می گفته اند، هنوز بسیاری از موسپیدکرده های مشهد در خاطر دارند. این نهر که دهانش را آب چشمه گیلاس تر می کرده، از بالاخیابان وارد صحن مطهر رضوی می شده و بعد از عبور از آن، در رگ پایین خیابان می ریخته است.

در اطراف این نهر از بالا تا پایین انواع مغازه ها و حجره ها، کاروان سراهای مختلف، مسافرخانه و قهوه خانه یا هر آنچه می شده است پاتوق دنج یا مکان کارراه اندازی برای مردم باشد، پیدا می شده است.

ناگفته نماند در این هسته می توان نشان چند مدرسه قدیمی مانند نواب، باقریه، فاضلیه، حاج حسن، عباسقلی را هم در نقشه های قدیمی قسمت شرقی حرم مطهر دید. در قسمت های جنوبی و شمالی هم آن طور که عطاردی می نویسد، خیابان نبوده است و مردم از کوچه های قدیمی رفت وآمد می کرده اند و بازاری بزرگ هم وجود داشته که از صحن کهنه تا محله سرشور کش می آمده است.

درحقیقت، بالاخیابان و پایین خیابان بن بست بوده است و مردم باید از بست بالا وارد صحن می شدند و بعد از طرف بست پایین به پایین خیابان می رفتند و این فقط برای عابران ممکن بوده است و اتومبیل سواران نمی توانستند از این مسیر گذر کنند.

آغاز و روند طرح اجرای فلکه حضرت

در سال 1308خورشیدی، استانداری خراسان برعهده «محمود جم» و نیابت تولیت آستانه نیز بر ضمه «محمدولی خان اسدی» بوده است. در این زمان، تصمیم ها بر احداث فلکه ای بر گرد حرم گرفته و پس از مدتی طرح نهایی آن تهیه می شود.

در طرح نخستین، این فلکه که سی متر عرض داشته، مانند حلقه ای همه اماکن متبرکه مجاور حرم مانند مسجد گوهرشاد و تعدادی کاروان سرا، پاساژ، تیمچه و بازارچه را در بر می گرفته است. آن طور که می گویند، طراح آن مهندس کریم طاهرزاده بهزاد بوده است. البته در هیچ کجا به صراحت نیامده که طراح فلکه حضرت اوست، ولی از آنجا که طاهرزاده بهزاد در سال1307 پس از تصویب طرح آرامگاه فردوسی و در ادامه برای بازدید از وضعیت آرامگاه نادری چند نوبت به مشهد سفر می کند، نام ایشان را می توان در فهرست مشاوران این طرح دید.

بهزاد خودش در خاطراتش می نویسد: «اطراف ساختمان های حرم مطهر، قبرستان و سمت های دیگر وضعیت آنجا به اندازه ای تأسف آور بود که بهداشت مشهد را به خطر می انداخت. بارها در اطراف برای اصلاح آنجا مشاوره شد و مرحوم اسدی با اصلاح این وضعیت یکی از بزرگ ترین خدمات خود را انجام داد.»

اسدی نیز با توضیح این وضع در بخشی از گزارش هایش می آورد: «در طول شهر مشهد خیابانی قدیمی است که شاه عباس با عرض 28متر کشیده بود. چون بعضی عمارات آستان قدس از قبیل صحن مقدس عتیق و دو سمت آن در وسط خیابان مذکور واقع بود و این خیابان و قسمت شرقی و غربی خیابان را قطع می کرد، عبورومرور وسایل نقلیه غیرممکن بود و همچنین در جنبین بست ها نیز کوچه و خیابان دیگری که بتواند عبور وسایل نقلیه را از قسمتی دیگر ممکن سازد، نبود. لذا نقشه ای برای افتتاح خیابانی به شکل نیم دایره که از دو طرف بست این خیابان مهم را به هم مرتبط سازد، فراهم شد.»

این خیابان نیم دایره در دو گام شمالی و جنوبی بین سال های 1307 تا 1311خورشیدی، ایجاد شد که ابتدا فلکه شمالی با 580متر در سال1308 به پایان رسید و سپس فلکه شمالی با طول 656متر. برای اجرای این طرح، پوشاندن نهر و عقب کشی مغازه ها نخستین قدم بوده است.

تورق روزنامه «اطلاعات» در سال 1307خورشیدی به بعد، آگاهی بسیار خوبی درباره روند طرح اجرای فلکه اطراف حرم می دهد. در یکی از این خبرها که 22خرداد1307 منتشر شده، آمده است: «برای ساختمان نهر وسط خیابان علیا و سفلی در مشهد، بلدیه آنجا شروع به اقدام نموده و مخارج آن را مهندسان برآورد نموده اند؛ هر ذرعی 10تومان مخارج دارد، سه ربع مخارج را از طرف آستانه و یک ربع دیگر را بلدیه پرداخت خواهد کرد.»

همچنین روزنامه «آزادی» در 3شهریور1308 می نویسد: «چون در نظر است که خیابان فلکه از پشت صحن کشیده شود و خیابان علیا به خیابان سفلا از طرف قبرستان قتلگاه وصل شود، پریروز آقای رئیس بلدیه به معیت مهندس آستانه به محل مزبور رفته و پس از معاینه بیرق های خرابی را در محله های معینه که امتداد خیابان فلکه می باشد، نصب کرده اند.»

این روزنامه 8روز بعد وقتی مالکان حجره ها روی نهر نادری را با چوب پوشانده و مغازه هایی موقت برای خودشان می سازند نیز چنین سیاهه می کند: «نظر به اینکه در بالاخیابان از دم بست تا اول کوچه چهارباغ مشغول خراب نمودن دکاکین هستند، کسبه روی جوی خیابان را دکان چوبی درست کرده اند و مشغول کسب می باشند و نیز از دیشب شروع به خراب کردن ساختمان هایی که در معبر خیابان فلکه واقع است، کرده اند.»

جشن افتتاح فاز اول خیابان فلکه(بخش شمالی) را آن طور که روزنامه اطلاعات آورده، 28مهر1308 است. این روزنامه در شماره 29مهر می گوید: «مشهد. روز گذشته آقای متولی باشی برای جشن افتتاح خیابان فلکه که در دور صحن مطهر تأسیس شده، والی ایالت و عموم مأموران لشکری و کشوری و طبقات مختلفه تجار و... را دعوت کرده بودند، خیابان فلکه را مفتوح کرده و مدعوین در عمارت آبدارخانه جلوس نموده صرف چای و شیرینی کردند.»

روزنامه آزادی هم در همین تاریخ خبر را با جزئیات بیشتری منتشر می کند و می نویسد: «روز یکشنبه. سه ساعت ونیم از بعدازظهر گذشته، برحسب دعوتی که از طرف اعضای کمیسیون افتتاح خیابان فلکه شده بود، ایالت جلیله و رؤسای داویر و مدیران جراید و سایر محترمان در باغ دارالتولیه حضور به هم رسانیده، در آنجا نیز ابتدا فاضل جوان آقای ادیب طوسی راجع به تأثیر این خیابان در آبادانی و تجدد مشهد خاصه نوغان و پایین خیابان نطق غرایی نموده و بعد آقای امیرالشعرای نادری اشعار بلیغی خوانده و اول غروب مجلس خاتمه یافت.»

پس از افتتاح این ضلع، کارها برای اجرای طرح فاز دوم(قسمت جنوبی فلکه)شروع می شود، چنان که دو روز بعد همین روزنامه در خبری کوتاه گزارش می دهد: «خرابی ساختمان های طول خیابان فلکه جنوبی ادامه دارد.» اما این بخش به سرعت قسمت شمالی پیش نمی رود و افتتاح آن چند سالی زمان می برد.

مهم ترین دلیل این تأخیر نیز وجود منازل مسکونی و مغازه ها، کاروان سراها، تیمچه ها و بازارهای بسیاری است که در مسیر طرح قرار داشته و تملک همه آن ها آسان نبوده است.

چه چیزهایی خراب شد

با افتتاح خیابان فلکه، خیابان های اصلی شهر از چهار جهت به هم راه پیدا می کنند و حتی سبب ایجاد خیابان های جدید مانند تهران(امام رضا(ع)فعلی) و طبرسی می شود، اما این اتفاق ویرانی چند حمام، کاروان سرا، مسجد و مدرسه را هم رقم می زند که مهم ترین آن ها مدرسه «فاضل خان» یا «فاضلیه» از آثار دوره قاجاری است.

قبرستان عیدگاه و قتلگاه هم از دیگر مکان های نام ونشان دار ویران شده در این زمانه است.

طرح توسعه فلکه در دوره ولیان

طرح توسعه و کامل کردن خیابان فلکه که دیگر در دهه پنجاه به فلکه حضرت معروف بوده است، دوباره با روی کارآمدن عبدالعظیم ولیان در سال1353 قوت می گیرد، با این تفاوت که در این طرح پس از کشیدن یک دیوار بر دورفلکه با هدف توسعه ای که خودش در نظر داشته است، بخش بزرگی از بافت تاریخی اطراف حرم را تخریب می کند که خراب کردن بازار زنجیر ازجمله آن هاست.

روایت است روزی که او می خواسته این کار را رقم بزند، سوار بر خودرو ضدگلوله در مقابل موزه امروزی توقف می کند و دستور تخریب نخستین حجره را که قالی فروشی بوده است، می دهد. صاحب مغازه اما از سر مخالفت قدم بیرون نمی گذارد و تهدید می کند« اگر سقف را روی سرم خراب کنید، باز بیرون نمی آیم.»

ولیان می گوید: «خراب کنید.» چند آجر که از سقف این قالی فروشی پایین می افتد، مالک بیرون می زند. این عمل او سبب ترس کسبه می شود، آن چنان که وقتی در اوایل اسفند1353 بخشی از سقف بازار زنجیر را برمی دارد، یکی دم برنمی آورد. او در ادامه از 18فروردین1354 تخریب بزرگش را کلید می زند. در این اقدام که تا کنون با انتقادهای فراوانی هم روبه روست، بازارهای مهم مشهد مانند بازار سنگ تراش ها، زرگرها، بازار ساعت، بازار متولی، بازار حضرتی، 3هزارو100 مغازه و انبار، 130منزل مسکونی، 7هتل، 122مسافرخانه، 67ملک موقوفی شامل مسجد، مدرسه و 35اثر باستانی ویران می شوند. با این همه مهندس رضا دیشیدی که از قدیمی ترین مهندسان و معماران آستان قدس و رییس سابق سازمان عمران و توسعه حریم حرم رضوی است، عقیده دارد این طرح باتوجه به گذرهای آن روزگار مشهد و کوچه ها و نام هایی که درخور شأن محدوده پیرامون حرم نبوده اند، باید اجرا می شده و راهی به جز تخریب نبوده است. یعنی بافت مشهد چاره‌ای جز این باقی نگذاشته بوده است.

طرح توسعه پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و از سال1362 دوباره طرح تکمیل فضای داخلی و بیرونی فلکه حضرت روی میز خادمان مردم قرار می گیرد و تجلی مدیریت موفق اسلامی در مجموعه بزرگ آستان قدس رضوی یک باره شتابی چشمگیر به روند توسعه اماکن متبرکه رضوی می بخشید. به این ترتیب، با بهره گیری صحیح از موقوفات حضرت رضا(ع)، صحن ها و رواق های متعددی در چند سال در حرم مطهررضوی احداث می شود.

روند توسعه اماکن متبرکه رضوی از یک سو و پوست انداختن خیابان های اطراف و قدبرافراشتن ساختمان های گوناگون از سوی دیگر، نمای حرم مطهررضوی را در چند سال به طور کامل متحول می کند. آن طور که در کمتر از سی سال، مساحت ۹۵۰۰مترمربعی فضای زیارتی مسقف قبل از انقلاب اسلامی به ۷۰هزار مترمربع می رسد و مساحت فضای روباز زیارتی نیز از ۲۱هزارو۵۰۰ متر به حدود ۲۰۰هزار مترمربع افزایش می یابد. با توسعه حرم، فلکه معروف حضرت دوباره برداشته می شود و جایش را به صحن ها و رواق ها می دهد.

طرح زیرگذر فلکه حضرت نیز که یک طرح ملی و بی‌سابقه بوده از 1363 تا 1371 خورشیدی به مرحله اجرا در می‌اید و اینگونه نخستین فلکه مشهد در طرح توسعه خود حل می‌شود ولی یک دهه بعد با نام «شارستان رضوی» دوباره جان می گیرد.