تپل‌محله زیر پای مشهد دوستان
بازدید از محلات تاریخی شهرها از مسایلی است که طی سال‌های اخیر به شدت مورد توجه گروه‌های مختلف فرهنگی فرار گرفته است.در این بین بافت منطقه ثامن جزو پربازدید ترین فضاهای شهری مشهداز این منظر است. جمعی از علاقه مندان به هویت شهر مشهد در قالب یکی از گروه‌های مشهدگردی دیداری از بخشی از بافت تاریخی منطقه ثامن داشتند.
شرکت کنندگان در این دیدار از محله تاریخی «تپل محله» که حالا به جز یکی دو کوچه قدیمی و یک میدان‌گاهی رها افتاده چیزی از آن باقی نمانده و بقیه محله، چیزی به جز محوطه‌های گُله به گُله آسفالت شده و مسیر شارستان نیست، بازدید کردند.
عمارتی که پارکینگ شد
گام اول این دیدار در ابتدای آزادیِ یک که حالا چند سالی است «آیت‌ا... بهجت (ره)» خوانده می‌شود و اگر از قدیمِ آن بپرسیم اولین کوچه از خیابان «شاهرضا نو»، جایی حوالی باغ نادری است، برداشته شد.
این کوچه روزگاری نه‌چندان دور محل عمارت تاریخی «سبزواری‌ها» بود؛ یعنی زمانی که هنوز مالک این عمارت تصمیم نگرفته بود ملکش را به هتلِ ابتدای کوچه الحاق کند؛ عمارتی که شاه‌نشین آن تخریب شد و بدون اینکه دوباره ساخته شود حالا از آن یک آب‌انبار تاریخی باقی مانده و یک زمین رهاافتاده که به عنوان پارکینگ استفاده می‌شود.
خانه تاریخی سبزواری‌ها که بیشتر به یک عمارت شبیه بود، در سال ۱۳۸۳ به عنوان یکی از آثار متعلق به اواخر دوره قاجار در فهرست آثار ملی ثبت شده بود.
این بنا تا حد زیادی به معماری تقلیدی دوران قاجار متعلق بود؛ دورانی که تزییناتی مانند سنتوری در آن به صورت جدی دیده می‌شود و عناصری مانند ستون‌های تزیینی و راه‌پله میانی بنا جایگاه جدی پیدا می‌کنند. این بنا متاسفانه بعد از ثبت در فهرست آثار ملی، با شکایت مالک از این فهرست خارج و سپس تخریب شد.
محله‌ای در میان بالاخیابان و طبرسی
باید خیلی مشهدی باشی تا نام و نشان دقیقی از تپل‌محله بدانی. «این محله به اذعان اهالی قدیمی آن جایی در حدود ابتدای خیابان شیرازی، حوالی کوچه آب‌میرزا خودش را به یک خیابان اصلی می‌رساند، اما محدوده دقیقش را که بخواهید در میانه بالاخیابان تا راسته بازار نوغان، حوالی نوغان ۴ روی نقشه پهن شده است.»
این‌ها را جواد نوائیان رودسری، پژوهشگر حوزه تاریخ مشهد به اعضای گروه توضیح می‌دهد. او سپس درباره پیشینه تپل‌محله توضیح می‌دهد: تپل محله در اصل بخشی از محله نوغان به عنوان یکی از محلات قدیمی مشهد است. اما نکته حائز اهمیت به لحاظ طبقه‌بندی افراد این محله از لحاظ اقتصادی این است که هر چه از این محله به سمت بالاخیابان پیش برویم، افراد از نظر اقتصادی قدرتمندتر می‌شوند.
بنایی با ورودی خیره‌کننده
گام دوم این بازدید در کوچه مادرشاهی برداشته می‌شود؛ کوچه‌ای که هنوز بخش‌هایی از آن به یادگارِ کوچه‌های آشتی‌کنان قدیم باقی مانده و از معدود بافت‌های کمتر تخریب شده محلات پیرامون حرم است. انتهای این گذر به کمر کوچه ساسان می‌رسد؛ جایی حوالی خانه تاریخی اکبرزاده با ورودی‌ای منحصربه‌فرد و قدمتی در حدود ۱۱۰ سال.
هومن مرصعی، معمار همراه گروه درباره این بنا توضیح می‌دهد: این خانه از بناهای سه‌بر مشهد است که متاسفانه حجم تخریب در آن بسیار وسیع بوده است. در حال حاضر هم آن چیزی که با آن روبه‌ررو هستیم یک سردر منحصربفرد با تزیینات آجر و کاشی است که نیاز به رسیدگی فوری دارد.
انتهای کوچه ساسان به کوچه بهاءالتولیه می‌رسد؛ کوچه‌ای با سه‌چهار مغازه قدیمی که خودشان قدمت محله را به رخ می‌کشند. از میانه این کوچه چند قدم کوتاه تا کوچه حوض حاج محمد و محل خانه تاریخی احمدیان راه است؛ خانه‌ای که به عقیده مرصعی دوبر یا به تعبیر مشهدی‌های قدیم «دوکله» بوده که یک برِ آن در گذشته تخریب شده است.
ضلع باقی‌مانده این بنا هم مانند بسیاری دیگر از خانه‌های تاریخی مشهد با تزییناتی همچون آجر‌های خفته راسته، کاشی‌های فیروزه‌ای، سنتوری‌های بالای پنجره‌ها و... تزیین شده و نمونه زیبایی از معماری ایرانی را خلق کرده است.
خانه‌ای که وقف طلاب شد
سومین گام این بازدید جایی در میان کوچه بهاءالتولیه و میدان‌گاهی تپل‌محله برداشته می‌شود؛ جایی در حوالی خانه تاریخی موسوی‌نژاد که روزگاری نه‌چندان دور وقف طلاب حوزه علمیه شده و حالا چهار خانواده از طلبه‌های کشورهای مجاور در دو طرف آن سکونت دارند.
حجت‌الاسلام ضیایی در اینجای بازدید میهمان جمع می‌شود و درباره پیشینه این بنا توضیح می‌دهد: این بنای تاریخی که از معدود بناهای تپل‌محله است، توسط مالک آن وقف سکونت طلاب حوزه علمیه شده و چون متولی آن مرحوم آیت‌ا... موسوی‌نژاد(ره) بودند، به نام ایشان در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
شرکت کنندگان در این تور آشنایی با بناهای مشهد قدیم، پس از بازدید این بنا به میدان‌گاهی تپل‌محله می‌روند؛ مکانی که پاتوق قدیمی‌های محله بوده و حالا جز یکی دو درخت کهنسال و سه‌چهار مغازه قدیمی از آن چیزی باقی نمانده است.
جواد نوائیان رودسری توضیح می‌دهد: آنچه نباید درباره این محله فراموش کرد سؤال همیشگی درباره دلیل نام‌گذاری این محل است. روایت‌های تاریخی متعددی در این باره وجود دارد که به نظر می‌رسد عبارت «ته‌پل محله» به معنای محله‌ای که ته پل قرار دارد و «تاپاله محله» به معنای محل جمع‌آوری سوخت حیوانی به واقعیت نزدیک‌تر است.
* این گزارش پنجشنبه ۱۴ دی ۱۳۹۶ در شماره ۲۶۵ شهرآرا محله منطقه ثامن به چاپ رسیده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
عکس گرفتن با عکس حسن یزدانی 
سازندگان و بانیان قدیمی‌ترین کاشی‌های حرم رضوی چه کسانی بودند؟ 