مسجد رانندگان؛ وقف دیرینه کامیون‌دار‌ها

«مسجد رانندگان» که در خیابان امام‌رضا (ع) ۹ واقع شده، یکی از مساجد قدیمی محله سرشور است؛ مسجدی که به گفته دو تن از قدیمی‌های «هیئت‌رانندگان» ۱۲۴ سال قدمت دارد. برای به‌دست‌آوردن تاریخچه این مسجد به مرکز پژوهش‌های آستان قدس سر زدیم و به کتاب‌های تاریخ مشهد مراجعه کردیم.

همه آن‌ها سابقه این مسجد را در یک جمله خلاصه نوشته‌اند: «کوچه امام‌رضا (ع) ۹ معروف‌به کوچه رانندگان از ضلع شرقی خیابان امام‌رضا (ع) به محله سرشور متصل است و در ادامه به بازار سرشور می‌رسد. وجود مسجدی به نام مسجد رانندگان در این کوچه که ساخت و مدیریت آن برعهده رانندگان کامیون است، دلیل معروف‌شدن این کوچه به نام رانندگان است.»

علی‌اکبر دهستانی بازنشسته ارتش است و علی باقری‌ترشیزی هم این روز‌ها در بازار فعالیت دارد. آن‌ها به نمایندگی از پدرانشان که روزی از متولیان و گردانندگان هیئت رانندگان بوده‌اند، به دفتر شهرآرا آمده‌اند. آن‌ها به گفته خودشان از بدو تولد در همین مسجد بزرگ شده‌اند و در هیئت و مسجد خدمت کرده‌اند. با آن‌ها تاریخ این مسجد را ورق زدیم.

مسجدی با بیش از یک قرن قدمت

درباره تاریخ بنای مسجد، دهستانی و باقری به منبر و تابلویی که قبلا بالای سر منبر نصب شده بود و آن‌ها به یاد دارند استناد می‌کنند؛ تابلویی که حدود ۲ متر در یک متر بوده و شعری در وصف روز عاشورا و امام‌حسین (ع) روی آن نوشته شده بود. در پایین این تابلو تاریخ سال ۱۲۷۷ شمسی قلم خورده بود.

البته آن‌ها می‌گویند که منبر قدیمی این مسجد هم نشان می‌داده که این مسجد قدیمی است. باقری می‌گوید: یادم می‌آید منبر قدیمی مسجد شش پله داشت و روی دسته منبر، سال ساخت آن ۱۲۸۲ یا ۱۲۸۳ حکاکی شده بود. با یک حساب سرانگشتی این مسجد ۱۲۴ سال قدمت دارد؛ اما این موضوع روی بنای مسجد حک و ثبت نشده است. هرچند از این تابلو و منبر هم در حال حاضر اثری نیست.

بانی ساخت مسجد

در پاسخ به این سؤال که مسجد و حسینیه رانندگان توسط چه کسی بنا شده است، ما را به عکسی که از سنگ‌نوشته مسجد دارند، ارجاع می‌دهند؛ سنگ‌نوشته‌ای که بعد‌از بازسازی‌های مسجد گم شد و در حال حاضر اثری از آن نیست.

روی عکس نوشته شده است: «وقف زمین توسط مرحوم حاج‌محمود موسوی حدود سال ۱۲۷۷ ه. شمسی. ساخت توسط اعضای هیئت رانندگان سال ۱۲۷۸ ه. ش. وقف منزل پشت مسجد و حسینیه توسط حاج‌آقا عباس آقاجان (معروف به توکلی‌زاده) بابت آشپزخانه هیئت رانندگان حدود سال ۱۳۱۰ ه. ش. تعمیر حدود سال‌۱۳۵۰ توسط اعضای هیئت رانندگان و مرحوم حاج‌عباس معماریان. سال بازسازی مجدد حدود سال ۵-۱۳۸۴ توسط اعضای هیئت رانندگان تا مرحله سفت‌کاری تکمیل بنا حسینیه و مسجد توسط حاج‌علی انصاری سال ۳-۱۳۹۲».

یک روایت از اداره اوقاف

همان‌طور‌که در سنگ‌نوشته این مسجد و حسینیه می‌خوانیم، مسجد وقفی از مرحوم موسوی است. به‌همین‌دلیل با اداره اوقاف ارتباط می‌گیریم.

محمد ذاکری، معاون اوقافی، حقوقی، ثبتی اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی، در‌این‌باره می‌گوید: آنچه از این مسجد در اوقاف وجود دارد، سندی به نام مالکان است که آن را به نام اداره اوقاف کرده‌اند؛ البته این سند باید دوباره به نام مسجد صادر شود و ما برای این موضوع اقدام کرده‌ایم.

سندی که در اداره اوقاف از این مسجد باقی مانده است، به سال‌۱۳۱۰ شمسی برمی‌گردد که مطابق آن این زمین در این سال ازسوی مالک زمین وقف شده است.

وجه تسمیه مسجد

درباره وجه تسمیه این مسجد و حسینیه گفته می‌شود به‌دلیل اینکه زمانی در این خیابان گاراژ واقع بوده و درنتیجه، کامیون‌ها و اتوبوس‌های بسیاری در محدوده وجود داشته است، با همت رانندگان، مسجدی در این کوچه (امام رضای (ع) ۹) ساخته می‌شود.

«این مسجد خاص رانندگان مشهد نبوده است و همه رانندگان از سراسر کشور برای ساخت آن دست به دست هم داده‌اند.» باقری با بیان این جمله می‌افزاید: رانندگانی از شمال، غرب و جنوب برای ساخت مسجد کمک کرده‌اند. آن‌ها برای دهه اول محرم، خود را به این مسجد می‌رساندند و حتی اقلامی برای نذری می‌آوردند. او اشاره می‌کند که بیشتر رانندگان، راننده کامیون یا ماشین سنگین بوده‌اند و در‌میانشان تعداد کمی راننده اتوبوس بوده است.

شکل قدیم مسجد

باقری و دهستانی به روز‌هایی که مسجد بازسازی نشده بود، بر‌می‌گردند و فضای آن زمان را این‌گونه توصیف می‌کنند که مسجد از داخل کوچه، دیوار‌های نیم‌متری با نرده‌های سبز داشت. کل مسجد حدود ۵۰۰ متر بود و حدود ۲۰۰ متر شبستان داشت.

سقف مسجد شیروانی بود. وارد صحن مسجد که می‌شدیم، سمت چپ زنانه و سمت راست مردانه بود. برای آشپزی مراسم مسجد از زمینی که اکنون مهدیه است، استفاده می‌شد و غذا را با گاری از آن سمت خیابان به این سمت می‌آوردند، تا اینکه مرحوم آقاجان (توکلی‌زاده) زمینی را که پشت مسجد داشت، برای آشپزی هیئت به هیئت رانندگان واگذار می‌کند. بعد از آن بود که دیوار را برداشتند تا آشپزخانه با آبدارخانه مسجد مرتبط باشد؛ بدین شکل در دهه اول محرم که هیئت خرج می‌داد، دیگر نیازی به رفتن آن سمت خیابان نبود.

بازسازی مسجد

این مسجد دو‌بار بازسازی شده است؛ بار اول در دهه‌۵۰ و بار دوم در دهه‌۸۰. تا دهه ۵۰ مسجد به‌شکل قدیمش، طاق‌های چوبی و سقف شیروانی داشت، اما به‌دلیل فرسودگی تصمیم گرفته شد که مسجد بازسازی شود. در بازسازی دهه ۸۰ همه اعضای خانواده هیئت‌رانندگان مبالغی کمک کردند و البته این بازسازی به دلایل مالی، کمی طولانی شد.

باقری می‌گوید: هنگامی‌که مسجد را بازسازی کردیم، پیرمردی در ایام محرم سال ۳-۷۲ به مسجدمان آمد. او پدر‌های ما را می‌شناخت و از قدیم برایمان گفت. می‌گفت مسجد آب‌انباری قدیمی با ۲۵ پله داشته است. آن زمان که مردم از راه دور برای زیارت می‌آمدند، می‌دانستند که در این کوچه آب‌انباری وجود دارد. او ما را به قسمت آشپزخانه برد و مکان حدودی آب‌انبار را نشانمان داد. این آب‌انبار در بازسازی‌ها از بین رفت.