آوانس اوهانیانس نخستین کارگردان سینمای ایران بود 
خیابان خسروی مشهد الگوی شهرسازی مدرن بود 
خیابان خسروی مشهد الگوی شهرسازی مدرن بود
ساخت خیابانهای جدید در مشهد، از اواخر دهه ۱۳۰۰خورشیدی آغاز شد و شتاب فوقالعادهای پیدا کرد. هدف از ساخت این خیابانها، ایجاد معابر جدیدی بود که بتواند ظرفیت مدرنسازی نوین شهر و لوازم آن را داشته باشد. تا آن زمان مشهد تنها از یک خیابان برخوردار بود که قدمتش به دوره شاهعباس یکم میرسید؛ خیابانی که پیوستگی نداشت و حرممطهر و اماکن متبرکه، در عمل آن را به دو قسمت نامساوی تقسیم میکرد.
این وضعیت، شاید در سدههای قبل کارگشا بود، اما در عصر گذشته که بهتدریج وسایل نقلیه عمومی به میدان میآمد، نمیشد به آن تکیه کرد. بههمیندلیل در گام نخست، طراحی فلکه جنوبی آغاز شد تا بنبست ناشی از قدیمیبودن معبر اصلی شهر شکسته شود.
تقریبا همزمان با طراحی و اجرای فلکه جنوبی، دو خیابان جدید در جبهه شمالی بالاخیابان پیشبینی شد؛ «خیابان شاهرضا» و «خیابان ارگ». به نظر میرسد که این رویکرد با هدف تمرکززدایی از محور خیابان قدیمی مشهد بوده باشد. مناطقی که دو خیابان جدید از آنها عبور میکرد در محدوده اراضی دو محله قدیمی سرشور و سراب قرار داشت؛ محلاتی که عموما با عنوان «اعیاننشین» شناخته میشدند.
در حاشیه این دو خیابان، بهویژه خیابان ارگ که شکل گرفتن آن از یکیدو دهه قبل آغاز شده بود، چهرهای نوین از سیمای شهری مشهد به نمایش گذاشته شد که شباهتی با نمونه سنتی و قدیمی نداشت. درواقع احداث این دو خیابان در راستای توسعه و شاید آغاز مدرنسازی در الگوی شهرسازی مشهد بود.
این دو خیابان، بهتدریج به مراکز تجاری و اداری نیز تبدیل شدند. دو سال بعد از احداث دو خیابان مذکور، در سال ۱۳۰۹خورشیدی، مرحله بعدی توسعه معابر شهری هم با تمرکز بر روی خیابانهای تازهساز آغاز و بهاینترتیب، خیابان خسروی متولد شد و دو معبر اصلی جدید را در قلب بافت قدیمی مشهد به هم متصل کرد.
مسیر موازی بازارچه سراب
برای احداث خیابان خسروی، خانهها و املاک زیادی توسط بلدیه (شهرداری) خریداری و تخریب شد. احداث این خیابان به موازات بازارچه قدیمی سراب و نیز اتصال آن به دو خیابان جدید که گفتیم شامل مراکز اداری و تجاری متعدد میشد، آبادانی خیابان خسروی را افزایش داد و در کنار آن سبب تسهیل عبور و مرور در شهری شد که زائر و مجاورش هر روز خود را از مسیرهای مختلف به حرم مطهر میرساندند.
در گزارش «مکتب شاپور» که حدود پنج سال بعد از احداث خیابان خسروی تهیه شد، به این موضوع اشاره شده و آمده است: «خیابان خسروی بهواسطه اینکه دو خیابان مهم را به هم مربوط میسازد، یکی از خیابانهای آباد شهر است.»
به نظر میرسد که استقرار ادارات دولتی در این خیابان هم خیلی زود آغاز شد، چون در حدود سال۱۳۱۳خورشیدی «مؤسسه دفع آفات نباتی» و «اداره معارف و اوقاف» را در خیابان خسروی جانمایی کرده بودند. الگوی معماری در ساختمانهای حاشیه خیابان نیز بهسرعت دستخوش تغییر شد، بهطوریکه در تصاویر مربوط به چند سال بعد از افتتاح این خیابان، میتوان سیمای خانههایی را دید که با الگوی اروپایی در حاشیه خیابان خسروی خودنمایی میکنند.
درهمانحال، بخشی مهم از مراکز تجاری و مغازههای فروش کالای لوکس هم در حاشیه خیابان مستقر شد. این استقرار نشان میدهد که در احداث خیابان خسروی، علاوه بر کاربری مواصلاتی، به ایجاد مسیری جدید و جایگزین برای بازارچه سراب که بهدلیل محدودیت عرض مسیر، چندان تکافوی نیازهای زمان خود را نمیداد، فکر شده است.
البته منظور این نیست که قصد داشتهاند بازارچه قدیمی را از سکه بیندازند، اما بیتردید فکر ایجاد یک مسیر جدید به موازات بازار سنتی که در برگیرنده مراکز تجاری نوین هم بوده است، نمیتوانست بدون در نظر گرفتن این مسئله شکل بگیرد. خیابان خسروی، در ضلع شمالی، معابر متعددی به سوی بازارچه سراب داشت که امکان تردد بین این دو مسیر تجاری را فراهم میکرد.
خیابان خسروی، چشماندازهای لوکس
نکته جالب دیگری که باید درباره خیابان خسروی در نظر بگیریم، دورنمای دو معبر اصلی جدید از میانه این معبر واسطه است. قرار گرفتن بنای مشهور «چهارطبقه» در محل اتصال خیابان خسروی و ارگ، چنان زیبا به نظر میرسید که توجه جهانگردان و مسافران خارجی را هم به خود جلب میکرد. نمونه قابلارائه در این زمینه، عکس مشهور و کمنظیر «فردریکجیکلپ» است که در تیرماه سال۱۳۱۳ از محل این تلاقی مهم برداشته شد.
در عکس «کلپ» نمایی از چهارطبقه مشهور را از زاویه خیابان خسروی میبینیم که جلوهای بسیار جذاب دارد. این زیبایی باعث میشد که مسیر پیادهروی و قدمزدن عمومی مردم مشهد، علاوه بر گذر خیابان ارگ، شامل مسیر خیابان خسروی هم باشد. طی دهههای بعد، خیابان خسروی که پیش از ایجاد، بخشی از باغهای مشهد بوده، در ساختار اقتصادی بازار مشهد، نقش مهم و رشد فزایندهای پیدا کرد و علاوه بر اصناف طلا و جواهرفروش، صنف قماشفروش نیز جایگاهی تثبیتشده در فضای تجاری این خیابان یافت که این مسئله تا امروز ادامه داشته است.
در دهه۱۳۳۰خورشیدی، استقرار دفتر روزنامه خراسان در ابتدای خیابان خسروی، باعث شد که این خیابان موقعیت رسانهای هم پیدا کند. محل دفتر روزنامه در نخستین کوچه جبهه جنوبی خیابان خسروی از سمت خیابان ارگ بود. اکنون، خیابان خسروی (که امروزه بر آن نام شهید دیالمه را گذاشتهاند) همچنان بهعنوان یکی از مهمترین خیابانهای بافت قدیمی شهر مشهد شناخته میشود که با وجود رشد سرسامآور گستره شهری و توسعه مناطق تجاری، همچنان موقعیت خود را حفظ کرده است.
عبور از خسروی، ورود به «خسروینو»
در دهه۱۳۳۰خورشیدی و بعد از تثبیت موقعیت خیابان تهران (امامرضا (ع) فعلی)، طرح امتداد محور خیابان خسروی با زاویهای حدود سی درجه به سمت شمال برای اتصال دو خیابان اصلی شاهرضا و ارگ به خیابان تهران اجرایی شد؛ البته طرح از مدتها قبل و شاید همزمان با احداث خیابان خسروی در سال ۱۳۰۹خورشیدی وجود داشت، اما به دلایلی اجرای آن ممکن نشد؛ مسیر عبوری خیابان خسروینو، از مناطق بهشدت تجاری مشهد قدیم، صرفنظر از بودجه کلان برای اجرا، خطر ایجاد تنش را افزایش میداد.
بههمیندلیل، باید عملیات اتصال خیابان شاهرضا به میدان «دقیقی» (فلکه آب) با دقت و احتیاط صورت میگرفت. بخشی از این مسیر، شامل منازل اعیانی و باغهای افراد ذینفوذی مانند «امیرتیمور کلالی» بود که افزون بر نفوذ منطقهای و ایلیاتی، منصب دولتی هم داشت و چند دوره نماینده مجلس شورای ملی بود.
خیابان خسری بهدلیل قرارگرفتن نزدیکی حرممطهر، موقعیتی برای ایجاد هتلهای جدید در مشهد بهوجود آورد
فرایند خرید این زمینها، زمان زیادی را به خود اختصاص داد و به کُندی پیش رفت و نهایتا اواخر دهه۱۳۳۰ و اوایل دهه۱۳۴۰خورشیدی به سامان رسید. خیابان جدید را براساس سنت آن دوره، «خسروینو» نامیدند. در آن زمان رسم بر این بود که وقتی خیابانی امتداد پیدا میکرد، نام مسیر امتداد یافته را با اضافه کردن پسوند «نو» به اسم خیابان قدیمی میساختند.
خیابان خسروینو درواقع حلقه اتصال سه خیابان اصلی جدید در مشهد را تکمیل کرد. این خیابان بهدلیل قرار گرفتن در نزدیکی حرممطهر، بیش از آنکه جنبه تجاری پیدا کند، موقعیتی برای ایجاد مهمانخانهها و هتلهای جدید در مشهد به وجود آورد.
گسست بازار، نتیجهای که آسیبزا بود
تأسیس خیابانهای خسروی و خسروینو هرچند به بهبود چرخه عبورومرور کمک شایانی کرد، تأثیری بهشدت نامطلوب بر روی بافت شهری و بهویژه بافت اطراف حرممطهر گذاشت. این تأثیر شامل همان پدیدهای بود که بعد از احداث فلکه حضرت به وجود آمد؛ الگوی معماری سنتی در مشهد، تا حد زیادی نادیده گرفته شد و برای نخستینبار ساختمانهای مرتفع در اطراف حرمرضوی شکل گرفتند.
تا پیش از آن، ساخت چنین بناهایی که مانع دید گنبد طلای حرم مطهر از کل شهر و نیز مناطق بیرونی میشد، معمول نبود و بسیار بهندرت پیش میآمد که بنایی با بیش از یک طبقه ساخته شود. اما با ساخت این خیابانها و تغییر الگوی پیشین، با بهانه کمبود زمین و نیاز به فضاهای مسکونی و زوّاری بیشتر در مشهد، در عمل روش پیشین به فراموشی سپرده شد و الگوی جدید بعد از حدود نیمقرن، بحرانی جدی در ساختار معماری شهری و بافت اطراف حرمرضوی به وجود آورد که همچنان با معضلات آن دستبهگریبان هستیم و نمیتوانیم راهی مناسب برای برونرفت از این مسئله بیابیم.
درواقع سنگ بنای این گسیختگی در معماری شهری که مورداعتراض بسیاری از کارشناسان زبده و تاریخشناس است، در همین دوره و با ساخت خیابانهایی مانند خیابان خسروی و خسروینو گذاشته شد. نکته دیگری که اهمیت بسیار بالایی در تغییر ساختار منطقه احداث این خیابانها دارد، نادیده گرفتن مسیر تاریخی بازار مشهد است. اگر بتوان از کنار بیرونق شدن بازارچه سراب بیتفاوت گذر کرد، نمیتوان به گسست سنگین در بازار قدیمی مشهد بیتوجه بود.
بازار مشهد که روزگاری از انتهای سرشور تا حاشیه گورستان تاریخی قتلگاه امتداد داشت و قدمت آن احتمالا بیش از خودِ شهر مشهد بود، بعد از گسست اولیه در دوره صفویه، در دوره پهلوی با ساخت فلکه و خیابان خسروینو، دو گسست سنگین دیگر را هم تجربه کرد؛ گسستهایی که بازار قدیمی را به سوی رکود کشاند و در نهایت با تخریب بزرگ سال۱۳۵۴خورشیدی، به حیات تجاری و مؤثر آن پایان داد. این نکته مهم را باید در کنار مزایای انکارناپذیر احداث خیابانهای خسروی و خسروینو، در نظر بگیریم.
* این گزارش شنبه ۶ دیماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۶۶۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
