در جستوجوی آقای غلامی اولین معلم زندگیام 
یگانه کاخکی عنواندار کشوری ورزش کاراته است 
جزئیات چهارمین خاکسپاری محمدتقی خان پسیان
فرجام کلنل محمدتقی خان پسیان، یکی از تلخ‌ترین حوادث سال‌های آغازین قرن ۱۴ خورشیدی است. دهم مهرماه سال ۱۳۰۰ خورشیدی، بالاخره نقشه قوام السلطنه به نتیجه رسید و کلنل هنگام نبرد با خوانین شمال خراسان در منطقه جعفرآباد و تپه‌های «داود لی»، جایی در نزدیکی قوچان، هدف گلوله قرار گرفت و کشته شد. پیکر آن سرباز شجاع را بعد از جدا کردن سرش، در گورستان داود لی به خاک سپردند.
اما در مشهد، دوستداران و طرف داران کلنل که دلبستگی بسیاری به وی داشتند، خواستار بازگرداندن جنازه او به مشهد شدند. افرادی مانند «علم الدوله»، رئیس پلیس مشهد، «نیّر همایون»، رئیس اداره تلگراف، «معتمدالوزاره»، رئیس اداره پست، «محسن خان قریب»، رئیس اداره معارف، «شیخ احمد بهار»، مدیر چاپخانه خراسان و روزنامه بهار و ...، در تلگراف به خوانین تهدید کرده بودند در صورت بازنگرداندن پیکر کلنل، به مناطق تحت تسلط آن‌ها حمله خواهند کرد.
اینکه ادعای مذکور چقدر شدنی بود، معلوم نیست؛ هر چه بود، باعث شد قاتلان کلنل، جسد او را به نمایندگان آیت الله آقازاده تحویل دهند تا به مشهد انتقال یابد. برخی معتقدند این اقدام، با دستور دولت مرکزی صورت گرفت. روز ۱۵ مهرماه ۱۳۰۰ خورشیدی، نعش کلنل پسیان وارد شهر مشهد شد و روز بعد، پس از تشییعی باشکوه در آرامگاه نادری و در کنار قبر نادرشاه به خاک سپرده شد.
اما ظاهرا حکایت فرجام کلنل، حتی بعد از مرگش هم ادامه داشت. با آغاز نخست وزیری و سپس سلطنت رضاشاه و تعیین حسین آقا خزاعی به فرماندهی لشکر شرق، کینه دیرینه قزاق از ژاندارم جنبید و باعث شد پیکر کلنل را دوباره از خاک بیرون بیاورند، درون صندوقی آهنی بگذارند و در گورستان عمومی محله سراب دفن کنند.
طولی نکشید که قبرستان مذکور با توسعه خیابان «فوزیه» (دانشگاه امروزی) و به دنبال ایجاد میدان سراب (سعدی کنونی) از بین رفت و نشان قبر کلنل محمدتقی خان پسیان هم محو شد. ناپیدایی مزار او تا سال ۱۳۳۱ خورشیدی ادامه داشت.
در این سال، هنگام کندن پی ساختمانی در کنار حمام سناباد (گرمابه پارس) دوباره جعبه آهنی محتوی بقایای پیکر کلنل کشف شد و بعد از تأیید چند تن از مطلعان و پس از تشییعی باشکوه از حرم رضوی به سمت باغ نادری، دوباره در کنار نادرشاه به خاک سپرده شد.
اما این اتفاق، باز هم پایان ماجرا نبود؛ در سال ۱۳۳۶ خورشیدی، هنگامی که قصد ساخت بنای آرامگاه جدید را داشتند، دوباره بقایای پیکر او را از خاک درآوردند و در فاصله‌ای دورتر از آرامگاه نادرشاه، جایی که امروزه قرار مزار کلنل قرار دارد، به خاک سپردند. به این ترتیب، پیکر آن سرباز شجاع و وطن دوست، برای آرام گرفتن در مزار فعلی اش، پنج بار جابه جا شد تا مظلومیت وی، بیش از پیش بر اهل تاریخ نمایان شود.
درباره سندی کمتر دیده شده
شاید بسیاری از شما خوانندگان عزیز و ارجمند، با این روایت دردناک آشنا و آن را در نوشتار‌های گوناگون خوانده باشید؛ اما ذکر این مقدمه مطوّل از آن رو ضروری است که قصد دارم در این گزارش، سندی قدیمی و کمتر دیده شده را درباره چگونگی پیدا شدن پیکر کلنل در سال ۱۳۳۱ خورشیدی مورد بررسی قرار دهم؛ سندی که در واقع گزارش میدانی و عینی یک خبرنگار مطبوعاتی است و جزئیات بسیار مهم و جذابی را از چگونگی تدفین چهارم پیکر کلنل در اختیار ما می‌گذارد.
در متن این گزارش، به مواردی اشاره شده است که شاید در تدوین بسیاری از متون تاریخی مربوط به زندگی و مبارزات کلنل پسیان، مورد توجه قرار نگرفته باشد. این موضوع به ویژه در مطالعات تاریخ مشهد و مشهدشناسی، اهمیت ویژه‌ای دارد و توجه به آن می‌تواند لایه‌هایی نادیده از تاریخ مشهد را واگویه کند. برابر این گزارش که در شماره ۹۷۳ روزنامه خراسان، مورخ ۲۸ آبان ۱۳۳۱ منتشر شده است:
اول: امور تدفین کلنل پسیان با مدیریت آذربایجانی‌های مقیم مشهد انجام گرفت.
دوم: مکان به امانت گذاشته شدن تابوت فلزی در روز‌های پیش از تدفین چهارم، «مسجد مقبل» (مسجد حضرت حمزه فعلی) در ابتدای بازارچه سراب بود.
سوم: در بازدید و معاینه جسد، آثار گلوله‌ها و رد داسی که با آن سر کلنل را از بدن جدا کرده بودند، مشاهده و شناسایی شد.
چهارم: برای محل دفن سه مکان حرم مطهر، باغ رضوان و باغ نادری پیشنهاد شده بود که ظاهرا با نظر نخست وزیر وقت، دکتر محمد مصدق، پیکر کلنل را در جایگاه قبلی آن به خاک سپردند.
پنجم: برخلاف آنچه شهرت دارد، پیکر کلنل در عملیات گودبرداری مکانی در مجاورت حمام پارس پیدا شد، نه در گودبرداری خودِ حمام.
ششم: تابوت آهنی کلنل به منظور حفظ بقایای جسد وی دست نخورده باقی ماند و آن را داخل تابوت جدیدی از جنس چوب قرار دادند تا علمیات جابه جایی و دفن پیکر وی به آسانی انجام شود. در ادامه با هم اصل سند یا به طور دقیق تر، گزارش مطبوعاتی را مرور خواهیم کرد.
متن اصلی گزارش کشف جسد کلنل
«جنازه مرحوم کلنل محمدتقی پسیان که روز چهارشنبه، ۱۴ آبان [۱۳۳۱]، هنگام عملیات ساختمانی جنب حمام سناباد (گرمابه پارس) کشف شده و در همان محل در اطاقی قرار داده شده بود، بعد از ظهر پریروز، به وسیله آقایان آذربایجانی‌های مقیم مشهد و جمعی از معاریف شهر به مسجد مقبل انتقال داده شد.
در معاینه‌ای که از جسد به عمل آمد، آثار گلوله‌هایی که به سر و سینه وی اصابت کرده، به خوبی نمایان بود و در سر او که با ضربات داس از بدن جدا گردیده، آثار بریدگی هنوز دیده می‌شد. برای اینکه بقایای جسد محفوظ بماند، تابوت دیگری به وسیله آقایان آذربایجانی‌ها تهیه و تابوت قبلی را با جسد در تابوت جدید قرار داده و موقتا به مسجد مقبل منتقل نموده‌اند.
در ظرف این دو روزه، تلگرافات زیادی از طرف هیئت آذربایجانی‌های مقیم مشهد و سایر طبقات به مقام نخست وزیری مخابره شده و تقاضا نموده‌اند موافقت شود جنازه آن مرحوم با تجلیل شایسته تشییع و در باغ نادری و یا در آستان قدس رضوی و یا باغ رضوان دفن بشود و به علاوه، چون خانواده مرحوم کلنل اشتیاق فراوانی به دیدن جسد وی دارند و تابه حال هم از محل دفن آن بی اطلاع بودند، مراتب به بازماندگان آن مرحوم در تهران تلگراف شده است.
از عجایب آنکه چندی قبل بانو پسیان، دختر خاله مرحوم کلنل و آقای سرهنگ پسیان، پسرخاله آن مرحوم، به مشهد آمده و پس از جست وجوی بسیار که موفق به پیدا کردن آرامگاه وی نمی‌شوند، به اداره فرهنگ مراجعه نموده و آدرس خود را داده، می‌گویند محض رضای خدا، اگر روزی از محل دفن و آرامگاه کلنل اطلاع پیدا کردید، به این آدرس ما را خبر کنید و چند روزی نمی‌گذرد که تصادفا جنازه وی هنگام عملیات ساختمانی از زیر خاک کشف می‌شود و فورا به همان آدرس که دخترخاله آن مرحوم داده بود، قضیه را به او اطلاع می‌دهند.
در گراور فوق تابوتی که از زیر خاک بیرون آمده و جسد در آن قرار دارد، مشاهده می‌شود ... طبق خبری که در آخرین ساعت واصل گردید، از مقام نخست وزیری دستور داده شده که جنازه در باغ نادری به خاک سپرده شود.»
خاکسپاری کلنل پسیان
مروری بر آخرین خاک سپاری محمدتقی خان پسیان که نکات جالب توجهی دارد
حسین بیات| «مشهدی صادق»، صاحب حمام سناباد که در سعدآباد و نزدیک باغ منبع قرار دارد، چند روزی است که عملیات ساختمانی را برای توسعه حمام خود شروع کرده است و می‌خواهد یک حمام عمومی بسازد. عمله‌ها مشغول کار هستند که بعدازظهر روز چهارشنبه، ۱۴ آبان ۱۳۳۱ هنگام کندن زمین، کلنگ یکی شان به مانعی برمی خورد. صدای کلنگ شبیه به صدا‌های قبلی نیست؛ به صدای یک تکه فلز شبیه است. عمله مزبور به تصور اینکه گنجی پیدا کرده است، خوشحال و مشغول جست‌و‌جو می‌شود، اما پس از اینکه خاک‌ها را کنار می‌زند، با یک صندوق آهنی مواجه می‌شود؛ یک صندوق آهنی که جسدی نیز در میان آن قرار دارد.
هم زمان که موضوع به کلانتری بخش ۵ مشهد اطلاع داده می‌شود، خبر پیداشدن تابوت فلزی در شهر می‌پیچد. آن طور که قدیمی‌ها نشانی می‌دهند و از شواهد پیداست این صندوق آهنی همان تابوت کلنل محمدتقی خان پسیان است که در مهر ۱۳۰۰ خورشیدی کشته شده و جنازه اش چند نوبت جابه جا شده تا اینکه در قبرستان سراب آرام گرفته است.
مسجد صدیقی ها، مقر برنامه ریزان
نخستین خبر مطبوعات دراین باره چهار روز بعد منتشر می‌شود. روزنامه خراسان در شماره ۹۷۰ خود که یکشنبه، ۱۸ آبان ۱۳۳۱خورشیدی، منتشر شده، به «کشف جسد کلنل محمدتقی خان» می‌پردازد و وعده می‌دهد که در شماره آینده جریان را مفصل‌تر به نظر خوانندگان خود برساند. وعده خراسان در سه شماره بعد و روز پنجشنبه، ۲۲ آبان، عملی می‌شود و در گزارشی با عنوان «راجع به جنازه تازه کشف شده مرحوم کلنل پسیان» جزئیاتی را دراین باره مطرح می‌کند که در گزارش «چهارمین خاک سپاری کلنل» خواندید.
این روزنامه چهار روز بعد در شماره ۹۷۶ هم از «تشییع جنازه مرحوم کلنل محمدتقی خان با مراسم نظامی» خبر می‌دهد و می‌نویسد: «به قراری که از لشکر اطلاع می‌دهند به منظور تجلیل جنازه مرحوم کلنل محمدتقی خان از طرف لشکر خراسان نیز برنامه‌ای تنظیم و تجلیل نظامی هم برای روزی که جنازه برای دفن تشییع خواهد شد، به عمل خواهد آمد و روز تشییع بعدا تعیین و به اطلاع عموم خواهد رسید.»
در ادامه این خبر از تلگرافی گفته می‌شود که نجفقلی پسیان از تهران ارسال کرده است. نجفقلی پسیان که عموزاده کلنل پسیان است در تلگراف خود اطلاع داده است که «آقایان اسماعیل بهادر و حسینعلی سلطان زاده پسیان برای شرکت در مراسم تشییع جنازه مرحوم کلنل محمدتقی خان و قدردانی از مردم خراسان به مشهد عزیمت خواهند نمود.»
اولی همان ماژور اسمعیل خان معروف است که همراه پسیان به خراسان می‌آید و ذیل دستورات او ریاست انتظامات شهر مشهد را عهده دار می‌شود و تا آخرین لحظه در کنار او باقی می‌ماند و دومی نیز برادرزاده کلنل است. جالب اینجاست که ماژور اسمعیل خان در خاک سپاری قبلی رئیس خود هم بعد از شهریور ۱۳۲۰ در باغ نادری حضور داشته است و بر سر آرامگاهش نطق بسیار مهیجى کرده و برای چندمین بار خواستار انتقام از کسانى شده است که خون کلنل را ریخته بوده‌اند.
روزنامه خراسان در همین شماره از برنامه ریزی هر شبه آذربایجانی‌ها هم می‌نویسد که می‌خواهند تشییع باشکوهی را برای کلنل برنامه ریزی کنند؛ «عده‌ای از آذربایجانی‌ها شب‌ها در مسجد صدیقی‌ها اجتماع کرده و برای تشییع و تدفین جنازه برنامه‌ای تنظیم می‌کنند و طبق اطلاع در نظر دارند تشییع جنازه را به بعد از روز‌های سوگواری موکول نمایند. جریان بعدا اطلاع داده خواهد شد.»
میان داری آذربایجانی‌ها برای برپایی مراسم کلنل ازاین جهت است که او را همشهری خود می‌دانند، زیرا محمدتقی زاده تبریز است و همین طور تا پیش از آنکه در پانزده سالگی به مدرسه نظام تهران برود، در یکی از مدارس مدرن این شهر تحصیل می‌کند.
تشییع روی توپ جنگی
جمعه، ۳۰ آبان، اطلاعیه‌ای از طرف لشکر ۸ خراسان در مشهد منتشر می‌شود که از برگزاری مراسم «تشییع جنازه شادروان کلنل محمدتقی خان با تشریفات نظامی» در روز یکشنبه، ۲ آذر، خبر می‌دهد. آن طور که بعدتر روزنامه خراسان در شماره ۲ آذر خود می‌نویسد «در حدود پانصد نفر از رؤسای ادارات و محترمین و مدیران جراید برای شرکت در این مراسم دعوت شده‌اند.»
انتشار گزارش کامل «مراسم تشییع جنازه کلنل محمدتقی خان در مشهد» به شماره فردای روزنامه خراسان موکول می‌شود. به استناد این گزارش و «به موجب برنامه تنظیمی افراد مربوطه از صبح زود در محل موعود» حاضر می‌شوند. در شماره ۳ آذر ۱۳۳۱ روزنامه خراسان آمده است: «در حاشیه غربی خیابان پهلوی دسته موزیک و گردان احترام و مشایعین و تیمسار فرماندهی لشکر و تیمسار سرتیپ معزی و تیمسار سرتیپ نویسی و آقای شهردار مشهد و بستگان شادروان کلنل و افسران ارشد و آقایان رؤسای ادارات و معتمدین و مدیران جراید حضور یافته بودند. در وسط خیابان به ترتیب یک دسته پیاده، ۱۰ نفر از افسران شهربانی و ۱۰ نفر از افسران ژاندارمری و دسته‌های گل و عکس بزرگ شده قلمی مرحوم کلنل و آمبولانس و توپ حامل جنازه قرار داشت. در طرفین کوچه مسجد مقبل، افراد دبیرستان نظام ایستاده بودند.»
شایع شده بود استخوان سر «جمجمه» مرحوم کلنل محمدتقی خان در موقع جداکردن سر از بدن شکسته شده که اکنون تکذیب می‌شود
آن طور که نوشته شده است «مقارن ساعت ۹:۳۰ جنازه به وسیله دوازده نفر از افسران ارتش از مسجد مقبل به محل توقف آمبولانس و توپ» منتقل می‌شود. «کسان و بستگان مرحوم کلنل نیز در حال مشایعت» هستند و «احترامات لازمه» به عمل می‌آید.
در ادامه، پس از اینکه جنازه را روی توپ قرار می‌دهند، «دسته گل زیبایی که از طرف شهرداری تهیه شده، به وسیله آقای شهردار بالای جنازه» گذاشته می‌شود. محمدابراهیم امیرتیمور کلالی، ملقب به سردار نصرت نیز که نماینده مشهد در مجلس شورای ملی است، تاج گل دیگری به پیکر کلنل تقدیم می‌کند. «سپس دوازده نفر افسران ارتش در جلوی آمبولانس قرار گرفته و موزیک لشکر آهنگ مخصوص» را می‌نوازند و جنازه حرکت داده می‌شود.
طواف پیکر کلنل دور حرم
گزارش خراسان در ادامه به مسیر حرکت کاروان سوگواران مشهدی می‌پردازد و می‌نویسد: «همان طور که در برنامه قید شده بود، جنازه از خیابان پهلوی و خیابان خسروی و خیابان شاهرضا و بالا خیابان عبور کرد و جلوی بست علیا، فقط آمبولانس و توپ حامل جنازه به منظور طواف یک دور، دور فلکه آستان قدس حرکت کرد و از آنجا جنازه به باغ نادری انتقال داده شد. در طول راه نیز علاوه بر دسته گل‌هایی که تهیه شده بود، از طرف دستجات و اشخاص مختلف نیز دسته‌های گل اعطا گردید.»
شرح تعداد حلقه‌های گل اهدا شده در طول مسیر حرکت پیکر کلنل پسیان، نشان می‌دهد که او شخصیت محبوبی برای همه طیف‌های اجتماعی و فکری است؛ «دو دسته گل از طرف لشکر ۸، یک دسته به وسیله آقای امیرتیمور کلالی، یک دسته به وسیله آذربایجانی‌های مقیم مشهد، یک دسته به وسیله آقای شهردار، یک دسته از طرف کلوپ مصدق، یک دسته از طرف ژاندارمری، یک دسته به وسیله دبیرستان نظام، یک دسته به وسیله انجمن روزنامه نگاران به وسیله آقای خرازی، یک دسته به وسیله انجمن شهر، یک دسته گل که در وسط عکس سر مرحوم کلنل ترسیم شده بود به وسیله آقای احمد طاهری، قهرمان کشتی، از طرف کارگران، یک دسته به وسیله جمعیت ارامنه مشهد، یک دسته به وسیله حزب پان ایرانیسم، یک دسته به وسیله شعبه کلوپ مصدق در نوغان.»
جمعیت زیادی در باغ نادری جمع شده و اسماعیل خان بهادر که به منظور شرکت در مراسم به مشهد آمده سخنرانی می‌کند. بنا بر گزارش روزنامه خراسان «پس از ورود جنازه به باغ نادری احترامات لازمه به عمل آمد و جنازه به اتاقی که مقبره نادرشاه افشار بود، برده شد. ابتدا آقای اسماعیل بهادر که به منظور شرکت در مراسم تشییع جنازه به مشهد آمده‌اند، شرحی مبنی بر اظهار تشکر از احساسات مردم خراسان و مختصری از فداکاری مرحوم کلنل ایراد و سپس آقای سرهنگ صفاپور اشعاری را که به این مناسبت سروده بودند، قرائت [کرد.]
آن گاه آقای سرهنگ سردادور، رئیس ستاد لشکر ۸ خراسان، شرحی درباره زندگی و خدمات کلنل و نتیجه فداکاری و از خودگذشتگی آن مرحوم ایراد [کرد.]آن گاه سی تیر تفنگ به وسیله سربازانی که در خیابان در طرفین جنازه بودند، به احترام روح فقید سعید در باغ نادری شلیک و مقارن ساعت ۱۲ ظهر مراسم مزبور خاتمه یافت و جنازه به خاک سپرده شد.»
پایان بخش مراسم مجلس ترحیمی است که بعدازظهر یکشنبه، ۲ آذر، از طرف خانواده پسیان در مسجد صدیقی‌ها برپا می‌شود و جمع کثیری از طبقات مختلف مردم مشهد در آن شرکت می‌کنند.
روزنامه خراسان در شماره یکشنبه خود یک مطلب دیگر نیز دارد که به حواشی پیداشدن پیکر کلنل و اصلاح مطالبی می‌پردازد که ۲۲ آبان ۱۳۳۱ منتشر کرده است. در این مطلب اصلاحی که با تیتر «جمجمه مرحوم کلنل سالم است» در صفحه ۴ منتشر شده، چنین آمده است: «در این روز‌ها شایع شده بود که استخوان سر «جمجمه» مرحوم کلنل محمدتقی خان در موقع جداکردن سر از بدن شکسته شده و این موضوع در جراید انعکاس یافته بود. اینک به قراری که در موقع دفن دقت شده و قبلا هم اشخاص مطلع و خویشاوندان آن مرحوم چنین موضوعی را به یاد نداشته و تکذیب دارند، مراتب به اطلاع عموم می‌رسد تا رفع اشتباه شود.»
تابوت حلبی «خوش کیش» برای کلنل
حرف و حدیث‌ها درباره خاک سپاری کلنل همچنان ادامه دارد که روزنامه خراسان در شماره ۹۸۱ به تاریخ ۴ آذر ۱۳۳۱ یک مطلب جالب منتشر می‌کند. در این مطلب که با عنوان «تهیه کننده تابوت حلبی مرحوم کلنل را بشناسید» در صفحه ۴ روز سه شنبه نشر یافته است، خبرنگار خراسان با یکی از ژاندارم‌های قدیم خراسان صحبت می‌کند و می‌نویسد: «این روز‌ها علاقه‌مندان به مرحوم کلنل محمدتقی خان پسیان از یکدیگر سؤال می‌کردند که چطور شد هنگام دفن جنازه را در تابوت آهنی گذاشته‌اند با آنکه چند نوبت نبش قبر شده است.
مع هذا پس از ۳۲ سال باز هم جنازه شناخته شد و استخوان‌ها هیچ عیبی نکرده بود و اغلب این موضوع را مربوط به تابوت حلبی می‌دانستند ولی هیچ گاه نمی‌توانستند به خاطر بیاورند که این عمل را چه شخصی انجام داده و نتیجه فکر کی بوده است. اینک به قراری که خبرنگار ما تحقیق کرده تهیه تابوت حلبی و پیش بینی این موضوع مربوط شخصی است که از علاقه‌مندان به آن مرحوم بوده و از راه دور برای تشییع جنازه آن مرحوم از تهران به مشهد آمده است و پریروز در مراسم تشییع شرکت نموده. این مرد آقای خوش کیش است که اکنون در بانک ملی مرکز مشغول کار می‌باشد و در آن دوره به نام میرزا آقاخان مشهور بوده و متصدی امور ژاندارمری بوده است و با آن مرحوم از نزدیک در تماس و فوق العاده محل وثوق و اعتماد مرحوم کلنل بوده است.»
گزارشگر روزنامه خراسان نمی‌داند که آقاخان خوش‌کیش همان کسی است که در مهر سال ۱۳۰۰ سر بریده کلنل را از قوچان به مشهد بر می‌گرداند.
گراور رنگی کلنل
در چند روز بین پیداشدن صندوق حلبی در خاک برداری تا خاک سپاری کلنل پسیان در باغ نادری، احساسات مردم چنان نسبت به فداکاری‌های او گل کرده که دنبال آن هستند تا عکسی از این سرباز وطن داشته باشند. دایره پخش روزنامه خراسان در شماره ۶ آذر به همین مناسبت آگهی داده است: «گروار عکس چاپ رنگین مرحوم کلنل محمدتقی خان پسیان از طبع خارج و به معرض فروش گذاشته شده است. اشخاصی که در شهرستان‌های استان نهم طالب‌اند، تا تمام نشده تعداد موردنیاز خود را از دفتر روزنامه درخواست نمایند.»
* این گزارش پنجشنبه ۱۰ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۹۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
