کوچه نخستین ساختمان ثبت احوال مشهد 
اولین تعمیرکار شیشه اتومبیل در مشهد 
ویژگی‌های تاریخی و معماری ایوان غربی صحن انقلاب
سال۱۰۱۰قمری سرآغاز دورِ دوم توسعه عمرانی حرم‌رضوی بود. پیش از آن و در ابتدای قرن نهم، توسعه بزرگ «عصر گوهرشاد» رقم خورد که باید امتداد آن را تا دوران سلطان حسین بایقرا و تکاپو‌های امیرعلیشیر نوایی پی‌جویی کرد.
با آغاز دور دوم توسعه، حرم امام‌رضا (ع)، هم از لحاظ مساحت، هم از نظر کیفیت و کمیت ابنیه، شاهد تحولی بنیادین شد. استفاده از «صحن» که شاید تا پیش از آن مورد عنایت چندانی نبود، در دستور‌کار قرار گرفت و صحن بزرگی، هم‌راستا با الگوی صحن قدیمی و کوچکی که آن را در دوره تیموری ساخته بودند، بنا شد؛ صحنی که امروزه آن را با نام «صحن کهنه» یا «صحن انقلاب» می‌شناسیم.
در طراحی این صحن، از الگو‌های معماری ایرانی به گستردگی و با ظرافتی مثال‌زدنی استفاده شد؛ یکی از مهم‌ترینِ این الگوها، ایوان‌هایی رفیع با تزیینات چشم‌نواز بود که عظمتی خاص به فضای صحن می‌بخشید.
این ایوان‌ها را با الگوبرداری و در نظر گرفتن تقارن و توازن با ایوان مشهور «امیرعلیشیر» (که بعد‌ها نادرشاه آن را با روکش طلا تزیین کرد و به ایوان طلا شهرت یافت) ساختند و برای آنها، کاربری‌هایی افزون بر دروازه عبور‌و‌مرور در نظر گرفتند.
ایوان‌ها، مکانی برای بیتوته بودند و آنها که دروازه عبور‌و‌مرور عمومی محسوب نمی‌شدند، مکان درس و بحث هم به حساب می‌آمدند. به این ترتیب، چهار ایوان که امروزه آنها را با نام‌های «ایوان طلا»، «ایوان نقاره‌خانه»، «ایوان ساعت» و «ایوان عباسی» می‌شناسیم، پا گرفتند و به بخشی از شکوه معماری حرم‌رضوی تبدیل شدند.
در این نوشتار، قصد دارم بخشی از ناگفته‌های یکی از ایوان‌های صحن کهنه را برایتان بازگو کنم؛ «ایوان ساعت».
۲ کتیبه مهم
سنگ بنای ایوان ساعت، همان‌طور که اشاره کردم، در عهد شاه‌عباس‌یکم صفوی گذاشته شد؛ ایوانی با ارتفاع۱/ ۲۴ و دهانه ۹/ ۶ متر که آن را در جناح غربی صحن کهنه ساختند. این ایوان از لحاظ آرایه‌ها و تزیینات، یکی از زیباترین ایوان‌های حرم‌رضوی است. برخی معتقدند که کتیبه «علیرضا‌عباسی» در داخل این ایوان، در زمره عالی‌ترین آثار این هنرمندِ عهد‌صفوی است.
این کتیبه که در قسمت داخل ایوان با خط زیبای نسخ، به رنگ سفید و در زمینه لاجوری به رشته تحریر درآمده، تنها کتیبه‌ای در حرم‌رضوی است که در آن آشکارا از منابع اهل‌سنت سخن به میان آمده است. بخش نخست کتیبه، از کتاب مشهور «صحیح بخاری» است که در آن حدیث «آیه تطهیر» به نقل از جناب عایشه روایت می‌شود و اهل‌بیت (ع) را منحصر در رسول‌خدا (ص)، امیرمؤمنان (ع)، فاطمه زهرا (س) و حسنین (ع) می‌داند.
بخش دوم کتیبه، حدیثی برگزیده از کتاب «صحیح مسلم» است که به نقل از سعد‌بن‌ابی‌وقاص به تفسیر آیه «مباهله» می‌پردازد و آن را در شأن پنج‌تن‌آل‌عبا (ع) می‌داند. کتیبه مهم دیگری که در این ایوان -در بخش بیرونی- وجود دارد، مربوط به دوره قاجار و یادگار «صدیق‌الدوله»، نایب‌التولیه وقت آستان‌قدس‌رضوی، است و پرده از رازی نهان بر می‌دارد که بعد از بررسی متن کتیبه، به آن خواهیم پرداخت: «لمثل هذا فلیعمل العاملون/ در عهد دولت جاوید مدت بندگان اعلیحضرت اقدس شاهنشاه اسلامیان پناه السلطان بن سلطان بن سلطان و الخاقان بن خاقان بن خاقان السلطان مظفرالدین‌شاه قاجار خلّدا... ملکه و اوان صدارت حضرت مستطاب اجل امجد اشرف اعظم اکرم میرزاعلی‌اکبرخان اتابک مدظله العالی این چاکر دربار معدلت و حاجب آستان‌قدس سرکار فیض‌آثار محمدرضا صدیق‌الدوله متولی‌باشی برحسب امر قدر‌قدرت ملوکانه به تعمیر و تنظیف صحنین مبارک و نهر خیابان علیا و سفلی و احداث طاحونه و چراغ‌ها و طارمی‌های کنار نهر پرداخت و به خیابان مظفریه موسوم ساخت فی شهر رجب‌المرجب سنه۱۳۱۷ کتبه محمد‌الموسوی صنیع التولیه.»
کتیبه مذکور از دو جهت درخور تأمل و بررسی است؛ نخست تعمیرات مربوط به حرم‌رضوی و بالاخیابان در رجب سال۱۳۱۷قمری (آبان سال۱۲۷۸خورشیدی) که نشان می‌دهد در این سال، چه اقداماتی برای بهبود وضعیت عمرانی حرم‌مطهر و شهر انجام گرفته و دوم مسئله نام‌گذاری بالاخیابان به نام «مظفریه» که می‌تواند پرده از رازی تاریخی بردارد.
راز تاریخی ایوان ساعت
برخلاف باور عمومی که نصب ساعت را در حرم امام‌رضا (ع) به ایوان غربی صحن کهنه محدود می‌کنند، نخستین ساعت بزرگ حرم‌مطهر در سال۱۱۱۴ خورشیدی (۲۸۹سال پیش) به دستور نادرشاه افشار ساخته و در ایوان شمالی صحن کهنه، موسوم به «ایوان عباسی» نصب شد.
این ساعت تا دوره ناصرالدین‌شاه برپا بود و حتی تصاویری از آن با دوربین آقارضاعکاس‌باشی وجود دارد که اخیرا همراه با مجموعه عکس آلبوم‌های کاخ موزه گلستان منتشر شده و در دسترس عموم قرار گرفته است. با استفاده از همین تصاویر معلوم می‌شود که ساخت برج ساعت بر فراز ایوان غربی صحن کهنه، در دوره ناصرالدین‌شاه آغاز شده است.
از‌آنجا که عکاس این تصاویر، چنان‌که گفتیم، آقارضا عکاس‌باشی بوده است و او نیز چنان‌که مهدی بامداد در «شرح حال رجال ایران» می‌نویسد، در سال ۱۳۰۷ قمری و به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار و با «قهوه قجری» مسموم و مقتول شد می‌توان نتیجه گرفت که این تصاویر در همان سفر نخست شاه قاجار به مشهد تهیه شده است؛ با‌این‌حال، در یکی از این تصاویر، داربست مربوط به ساخت برج ساعت بر فراز ایوان غربی صحن کهنه دیده می‌شود و به نظر می‌رسد طرح اصلی ساخت چنین فضایی در دوره ناصرالدین‌شاه ریخته شده باشد.
ازآنجاکه سال ساخت ساعت نصب شده در این برج -چنان‌که در کاسه آن حک شده است- سال ۱۸۹۳میلادی (۱۲۷۲خورشیدی) و سه سال قبل از مرگ ناصرالدین‌شاه است. این دیدگاه دور از انتظار و حقیقت نخواهد بود که فرض کنیم ساعت مشهور به «ساعت مظفری» اصولا ارتباطی به مظفرالدین‌شاه ندارد و باید دلیلی دیگر برای این نام‌گذاریِ نه‌چندان متعارف یافت. نام‌گذاری بالاخیابان به نام «خیابان مظفریه» -که پیش‌تر به آن در قالب کتیبه «صدیق‌السلطنه» اشاره کردیم- می‌تواند کلید یافتن دلیل این نام‌گذاری نامتعارف باشد.
به‌نظر می‌رسد که بعد از این نام‌گذاری و احتمالا بر اساس دستور صادره، نه‌فقط بالاخیابان، بلکه ایوان و ساعت قرار گرفته بر فراز آن هم لقب مظفریه گرفتند و این امر، ابدا اتفاق بی‌سابقه‌ای نیست و می‌توان برایش نمونه‌های متعددی را در تاریخ احصا کرد (مانند نمونه مدرسه عباسقلی‌خان که در دوره شاه‌عباس‌دوم ساخته شد، اما بر کتیبه آن گزارش عمرانی مربوط دوره شاه سلیمان صفوی حک شده است)؛ با‌این‌حال، ازآنجاکه تغییر نام‌های بی‌وجه چندان اعتباری پیدا نمی‌کنند و در حافظه تاریخی مردم باقی نمی‌مانند، بالاخیابان هم‌چنان به نام بالاخیابان در ذهن مردم باقی ماند و میراث آن نام‌گذاری، در اسم ساعت ایوان غربی صحن کهنه منحصر شد؛ به‌همین‌دلیل است که باوجود عدم‌ارتباط زمانی هنگام ساخت برج و نصب ساعت با دوره مظفرالدین‌شاه، این شیئ شناخته‌شده حرم‌مطهر را با عنوان «ساعت مظفری» معرفی می‌کنند.
بدیهی است که این دیدگاه را می‌توان با ارائه اسناد نویافته‌تر تصحیح و تکمیل کرد.
شاهکار مهندسی دوران معاصر
اما نکته ناگفته و در‌عین‌حال جذاب دیگری که درباره ایوان ساعت وجود دارد و احتمالا آن را نشنیده‌اید، به حدود دو دهه قبل و ساخت رواق مشهور دارالحجه باز می‌گردد. همان‌طور که می‌دانید این رواق با ۶ هزارو ۸۰۰ مترمربع فضای اصلی، بعد از رواق امام‌خمینی (ره)، بزرگ‌ترین رواق حرم‌رضوی است؛ رواقی که ساخت آن در سال۱۳۸۱ خورشیدی آغاز شد و دو سال بعد به پایان رسید و همه مساحت زیر صحن کهنه را در بر گرفت. یکی از ورودی‌های اصلی این رواق، از بست شیخ طوسی (بست بالا) است که با فاصله‌ای حدودا‌پنجاه‌متری از ایوان ساعت قرار دارد.
نکته جالب اینجاست که در سال۱۳۸۱ خورشیدی و هنگام خاک‌برداری برای اتصال ورودی‌ها، باید از اصل بنای ایوان محافظت می‌شد. شاید اگر وزن این بنا را ندانید، اهمیت و حساسیت چنین اقدامی مشخص نباشد.
ایوان ساعت، طبق محاسبات مهندسان، ۷هزار تُن وزن داشت و آنها باید بدون ایجاد تنش، تکانه و هر‌عاملی که باعث تخریب آن شود، زیرش را برای ایجاد راهرو متصل به دارالحجه خالی می‌کردند. این عملیات ظریف و فوق‌العاده حساس طی یک سال صورت گرفت و با موفقیت به پایان رسید. نظیر همین اقدام برای ایوان شرقی (نقاره‌خانه) هم انجام شد.
* این گزارش چهارشنبه ۲۶ دی‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۰۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
