مسجد«فيل»؛ مسجدي با خاطرات هندی

گاهي پياده‌رو در امتداد يك خيابان ما را به يك چهارديواري مي‌رساند كه بين خشت و آجرهايش تاريخِ آدم‌ها، كوچه‌ها، شهرها و حتي جغرافياي يك كشور را مي‌توان ديد. مثلاً در حاشيه جنوبي خيابان نواب صفوي و بين مغازه‌هاي حاشيه خيابان، درِ سبزرنگ قديمي يكي از مساجد تاريخي مشهد در محله بالاخیابان را می‏ توان ديد؛ مسجدی که روي سردرش نامي متفاوت حك شده است:«فيل». 

شايد براي شما هم جالب باشد كه بدانيد اين مسجد چرا به این نام‌ خوانده می‌‏شود. اما مشکل اینجاست که روایات مختلفی در این باره وجود دارد و همه هم از زبان افراد محلي عنوان مي‌شود. روايت‌هايي كه اگرچه نمي‌توان به آن‌ها استناد كرد، اما ارزش خواندن دارند. 

روایت اول

کبری سردار، یکی از زنان قدیمی محله که حدود ۳۰ سال است، نمازش را در این مسجد قامت می‌بندد، درباره اسم و رسم این خانه خدا چنین می‌گوید: سال‌ها پیش، فیل‌بانی هندی برای انجام کاری به مشهد می‌آید، اما فیلش مریض می‌شود.

او که فیلش را خیلی دوست داشته است، برای سلامتی این حیوان دعا می‌کند. پس از مدتی حیوان خوب می‏‌شود و این فرد هندی که تا حدودی به عقاید مسلمانان آَشنا بوده است، به شکرانه این عافیت، زمین فعلی مسجد را خریداری می‌کند و در آن‌جا مسجدی بنا می‏ کند.

مطلب مرتبط فیل؛ مسجدی که با نام شهید هاشمی‌نژاد عجین شد

روایت دوم

سلطانی هم که جزو قدیمی‌های این محله است، روایتی متفاوت از این مسجد برایمان نقل می‌کند. او توضیح می‌دهد که حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قبل فردی به نام حاج‌محمد بوده با هیکلی درشت و صدایی پرقدرت که وقتی در بالا‌خیابان فریاد می‌زده، مردم در  محلهه پایین‌خیابان صدای او را می‌شنیده‏ اند!

این حاج‌محمد به دلیل هیکل و اندام درشتش به «فیل» مشهور بوده است. او زمینی حدود ۵۰، ۶۰ متری  برای بنای مسجد خریداری و وقف می‏ کند. او همچنین از وجود سنگ‌نوشته‌ای در آب‌انبار مسجد فیل خبر می‏ دهد که رقبات مسجد در آن مشخص شده است. گویا براین سنگ-که ما با وجود تلاش فراوان اجازه دیدنش را پیدا نمی‌کنیم- نوشته شده که اجاره چند مغازه در اطراف مسجد باید خرج مسجد شود.

صاحب زمین که مشخص نیست، زمین را وقف می‌کند و بعد‌ها مسجدی در آن ساخته می‏شود به اسم «مسجد فیل»

روایت سوم   

محمد‌پاینده یکی از کسبه قدیمی بازار و حدود ۳۳ سال است جایش در صف نماز‌های جماعت مسجد، خالی نمی‌شود. او هم روایتی جالب از این مسجد برایمان می‌گوید: در زمان‌های قدیم که هنوز وسایل ارتباطی مانند امروز پیشرفت نکرده بود، عده‌ای هندی با فیل وارد شهرمان می‌شوند.

یکی از فیل‌های این کاروان فرار کرده و به طرف حرم امام رضا (ع) می‌رود و بعد خود حیوان از حرم امام رضا (ع) بازمی‌گردد و روی این زمین می‌نشیند. صاحب زمین که مشخص نیست چه کسی است، زمین را می ‏خرد و وقف می‌کند و بعد‌ها مسجدی در این زمین ساخته می‏شود به اسم «مسجد فیل».

تجدید بنای مسجد

با گذشت زمان مسجد فیل تغییرات زیادی را به خود دیده است. در حال حاضر تقریبا هیچ‏ بخش آن جز درِ قدیمی ‏اش، نشانه‌ای از گذشته‌های دور ندارد. با گسترش شهر و افزایش جمعیت این محله، مسجد هم نیاز داشت که بزرگ‌تر شود.

به همین دلیل طی سال‏ های گذشته برخی از زمین‌های اطراف این مسجد خریداری و به مساحت آن افزوده شده‌اند، به‏ گون ه‏ای که این مسجد در حال حاضر ۵۰۰ متر مساحت دارد. آخرین تجدید بنای آن هم به سال ۱۳۶۸ برمی‌گردد که توسط خاندان مصباح موسوی انجام گرفته است.

ارتباط اهالی با مسجد

اهالی و کسبه محله ارتباط نزدیکی با مسجد محله خود دارند و این را می‌توان از جمعیت حاضر در مسجد دریافت. یکی از این کسبه، عدالتیان است که هم قالی شویی دارد و هم یک مغازه در خیابان نواب. او می‌گوید: از ۱۵ سالگی در این مسجد نماز می‌خوانم. مسجد فیل را دوست دارم و برای رضای خدا فرش‌های مسجد را می‌شویم، البته قبل از من، برادر و پدرم این کار را انجام می‏ دادند.

 یکی دیگر از نمازگزاران این مسجد، می‌گوید: مساجد زیادی در این اطراف هستند، اما این مسجد هم به محل کارم نزدیک است و هم نمازخواندن در آن حال خاصی دارد. بیشتر ظهر‌ها نمازم را در این مسجد می‌خوانم و در اغلب جشن‌ها و مراسم مسجد هم شرکت می‌کنم. 

فعالیت‌های مسجد فیل

یکی از ویژگی‌های بارز مسجد فیل این است که در اینجا بیشتر کار عبادی انجام می‌شود تا فعالیت‌های فرهنگی. از برنامه‌های خاص مسجد فیل در اعیاد و عزاداری‏ها که بگذریم، امور خیریه از جمله کار‌هایی است که زیرنظر حجت‏الاسلام  مصباح موسوی بسیار پررنگ انجام می‌شود.

برنامه ‏هایی شامل کمک به درمان بیماری‌ها، تهیه جهیزیه و کمک به کسانی که در راه مانده‌اند که با حضور پرشور مردم محله همراه است. همه اینجا می‏ دانند که هر فرد نیازمند، می‌تواند بعد از نماز مستقیما با پیش‌نماز مسجد صحبت و مشکل خود را مطرح کند تا کمک‌های لازم برای او صورت گیرد.  سه نسل از خاندان مصباح، اقامه نماز این مسجد را عهده ‏دار بوده‏ اند.

ماجرای مسجد فیل و انقلاب اسلامی‌

می‌گویند چهره‌های برجسته‌ای به این مسجد رفت و آمد می‌کرده‌اند، به‌ویژه در روز‌های انقلاب اسلامی. شاید همین هم باعث می‌شود تا اسم این مسجد با واقعه‌ای در انقلاب اسلامی، ثبت و ضبط شود. ماجرا این‌گونه است که مقرر می‌شود شهید هاشمی‌نژاد در آبان ۱۳۴۳ در مسجد فیل مشهد به مدت ۱۰ شب سخنرانی کند، وی در شب اول، با سخنانی سرزنش‌آمیز علیه حکومت روی منبر می‌رود.

همین مسئله، ساواک را به وحشت می‌اندازد؛ تـا حــدی کــه تصـمیم بـه دستگیری او می‌گیرند، اما مردم حاضر در مســجد بـا تلاش فــراوان سـعی می‌کنند کـه از دســتگیری وی جلوگیری کرده و او را فراری دهند. به همین خاطر با مأموران درگیر می‌شوند و دو نفـر از مـردم بــه شهادت می‌رسند و عده‌ای نیز مجروح می‌شوند.

اما شهید هاشمی‌نژاد از فـرارکـردن خـودداری مـی‌کنـد و با گروهـی از حاضران دستگیر و روانه زندان می‌شود. نقل کرده‌اند که پس از وقوع حادثــه مسـجد فیـل در مشـهد، رادیو بی‌بی‌سی چنین تعبیر می‌کند که شیربچه‌ای در مشهد حادثه مسجد فیل را به وجود آورده است.


* این گزارش پنجشنبه  ۱۴ تیر ۹۱  در شماره ۱۱  شهرآرا  محـله منطقه ثامن چاپ شده است.