جواد شهرستانی؛ شهردار خوشنام مشهد

مردم در ۲۱ مرداد‌ماه سال‌۱۳۴۴ برایش طومار تشکر جمع می‌کنند، اما وقتی ماجرا را می‌فهمد، ابراز ناراحتی می‌کند. ارادت مردم ولی پایان نمی‌یابد و تصاویرش را چاپ و در شهر پخش می‌کنند. او باز هم مخالف است و می‌گوید: «راضی به چنین اقدامی نیز نیستم؛ زیرا نظر اصلی خدمت است.»

این چند سطر درباره مهندس جواد شهرستانی است که لقب شهردار امام‌خمینی (ره) را هم یدک می‌کشد. امروز به مناسبت هشتمین سال درگذشت او، به‌سراغ گوشه‌ای از کارنامه و تعدادی از اقداماتش رفته‌ایم تا بدانیم چه عملکردی جناب شهردار را به این شهرت و محبوبیت در شهر رساند. 

البته باید بدانید بسیاری از کار‌های او در زمان خدمتش، اکنون جزو وظایف ذاتی شهرداری محسوب نمی‌شود. او همچنین نقش شهرداری را در کار‌های خیر پر رنگ کرد و توانست با نبوغ خودش در آن زمان مدیریتی جامع برای شهر به‌وجود بیاورد.

شهردار امام‌خمینی (ره)

مهندس جواد شهرستانی در سال ۱۳۰۳ به دنیا آمد. او در سال‌۱۳۲۸ با مدرک کارشناسی‌ارشد الکترومکانیک از دانشکده فنی دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل می‌شود و به استخدام ارتش در می‌آید. او در سال‌۱۳۳۶ مدیرعامل شرکت سهامی برق مشهد می‌شود. شهرستانی بعد از سه سال با حفظ سابقه سرگردی به دانشگاه منتقل و برای تکمیل در رشته دکتری فیزیک از طریق دانشگاه مشهد به فرانسه اعزام می‌شود.

طبق معرفی‌نامه خودش در سال ۱۳۴۳ برای شهرداری، هشت نشان و سه مدال قهرمانی کشور و ۵۲ تقدیرنامه از ارتش گرفته است. شهرستانی در سال ۱۳۴۳ هم‌زمان با حفظ سمت در شرکت برق، شهردار مشهد می‌شود. در سال‌های بعد، او شهرداری تهران، استانداری کرمانشاه، وزارت راه و سپس دوباره شهرداری تهران را برعهده می‌گیرد.

مهندس شهرستانی از نخستین مسئولان دوره پهلوی دوم است که در سال ۱۳۵۷ به خواست ملت احترام می‌گذارد و از سمت خود استعفا می‌دهد و می‌گوید: «اگر امام ضروری بدانند، به‌عنوان شهردار امام‌خمینی -نه شهردار دولت- به سر کار خود بازخواهم گشت.» او تا ۱۸‌تیرماه سال‌۱۳۹۵ روز‌های زندگی را ورق می‌زند و پس از آن با خوش‌نامی سال‌های خدمتش ترک دنیا می‌کند.

احیای تفریحگاه کوهسنگی

کوهسنگی تاریخی به‌اندازه بینالود دارد و در صد سال اخیر تفرجگاه مردم بوده است. در دهه ۴۰ این بوستان فرسوده و نازیبا شده بود و نیاز به احیا داشت. شهرستانی این کار را نیز بر عهده می‌گیرد و کار توسعه و تزیین و ساخت پارکینگ آن را شروع می‌کند. این بوستان در یک مهرماه سال‌۱۳۴۴ افتتاح می‌شود و جراید درباره آن می‌نویسند: «از طرف شهرداری مجلس جشنی در محل عمارت کوهسنگی بر پا گردید و رسما این محل ... گشایش یافت.»

تشکیل کمیسیون نام‌گذاری کوچه‌ها و خیابان‌ها

شاید نخستین‌بار در زمان مهندس شهرستانی است که گروهی گرد هم می‌آیند تا برای نام‌گذاری کوچه‌ها یا خیابان‌هایی که بدون نام هستند، تصمیم بگیرند. این کمیته در‌نظر دارد کوچه‌ها را به نام مشاهیر علم و ادب و شهرداران نامی خطه خراسان بنامد. این کمیسیون (مرکب از نمایندگان فرمانداری، دانشکده ادبیات، فرهنگ، شهرداری، دادگستری و آمار) به‌مدت یک ماه مأمور می‌شود نام‌های مناسب را فهرست و پیشنهاد کند تا این سیاهه به وزارت کشور ارسال و تصویب شود.

شهر در انتظار شهردار تازه

مشهد پیش از جواد شهرستانی ۳۴‌شهردار را تجربه کرده بود. ظاهرا چند شهردار قبلی (که بیشتر آنها مشهدی نبودند) نتوانسته بودند رضایت مردم را جلب کنند. ملک‌زاده آملی، آخرین شهردار، با فقط پنج ماه سابقه در این سمت، با سودای نمایندگی مجلس، خیلی زود از سوی همشهریانش به آرزویش می‌رسد و شهرداری مشهد را رها می‌کند.

پس از او محمد شعبان‌زاده سرپرست شهرداری می‌شود. او کمتر از یک سال فرصت دارد که داشته‌هایش را رو کند و البته نمی‌تواند رضایت مردم را جلب کند. آن زمان شهر‌ها تازه در حال پوست اندازی و ساختار مدرن در حال شکل‌گیری بود و مردم از نبود بسیاری از امکانات شهری مانند آب، برق و آسفالت در کنار کمیابی گوشت و نان رنج می‌بردند.

روزنامه «رستاخیز‌عدل» در ۲‌آذر سال‌۱۳۴۲ در انتقادی از شعبان‌زاده می‌نویسد: «در قبال عوارض‌های گزافی که از آنها [ مردم]اخذ می‌کنید، کار مثبتی برایشان انجام دهید و در بهبود وضعیت شهرستان فعالیت کنید.»

در همین‌زمان نیز پرده از یک اختلاس دو‌میلیون‌تومانی در شهرداری برداشته می‌شود. در چنین شرایطی نخستین صحبت‌ها از انتخاب شهردار جدید به میان می‌آید و روزنامه «نور‌ایران» در‌این‌باره می‌نویسد: «در محافل شهر از مهندس شهرستانی، رضا مسعودی، حسن مکرم، توتونچیان و عبدالله کوثر برای این سمت نام برده می‌شود.»

درخواست‌های مکرر برای همکاری

بگذارید به چند سال قبل‌تر بازگردیم، زمانی که استانداری از وزارت جنگ می‌خواهد که به سرگرد فنی خود اجازه دهد در سمت معاون فنی شهرداری مشهد مشغول به کار شود. در ۲۰‌بهمن سال‌۱۳۳۸ نامه دیگری از سوی پزشک‌پور به مهندس شهرستانی می‌رسد.

شهردار مشهد از او می‌خواهد مشاور فنی این سازمان شود و همه‌روزه اوقات فراغتش را در شهرداری بر مسائل فنی و اصلاح امور شهرداری نظارت کند. البته شهرستانی به‌خاطر مسئولیت‌های متعدد در دانشگاه، شرکت سهامی برق مشهد و ارتش این درخواست را رد می‌کند و می‌گوید: «این کار مستلزم دقت و مراقبت لازم و وقت کافی است.»

پیوند شایعات با واقعیت

بالاخره ۱۰‌اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۴۳ شهردار جدید تیتر رسانه‌ها می‌شود و آنها می‌نویسند: «طبق اطلاع واصله، مهندس جواد شهرستانی، مدیر‌عامل شرکت روشنایی مشهد، با حفظ سمت به‌عنوان شهردار مشهد انتخاب شدند. با‌توجه‌به سوابق و شایستگی مهندس شهرستانی، مردم امیدوارند در پست شهرداری نیز موفق باشد و شهرداری نابسامان از این بلاتکلیفی نجات پیدا کند.»

ظاهرا در همین موقع شعبان‌زاده تکذیب‌نامه‌ای در‌این‌باره به جراید می‌نویسد. با وجود این حرف و حدیث‌ها، مهندس شهرستانی از یکم خرداد سال‌۱۳۴۳ خورشیدی کار خود را شروع می‌کند و حکم انتصاب او از سوی وزیر کشور صادر می‌شود.

او در جلسه معارفه خود می‌گوید: «خیلی خوشحالم جایی آمده‌ام که ناشناس نیستم و امیدوارم با لطفی که به بنده و شهرستان مشهد دارند، با همکاری یکدیگر بتوانیم در انجام خواسته‌های مردم موفق شویم.»

شهردار بدون حقوق

مهندس شهرستانی در نامه اعلام موافقت خود به استاندار خراسان می‌نویسد: «اداره امور شهرداری را افتخارا بدون دریافت حقوق یا فوق‌العاده از امروز بر عهده گرفته‌ام.»

این موضوع را نامه‌نگاری‌های دانشگاه و شهرداری مشهد نیز تأیید می‌کند. رئیس دانشگاه مشهد در مکاتباتش با شهرداری می‌پرسد: «آیا مهندس شهرستانی، معلم دانشگاه و شهردار مشهد، از بودجه شهرداری حقوق دریافت می‌نمایند یا خیر؟» و شهرداری در پاسخ می‌نویسد: «آقای مهندس شهرستانی از بودجه شهرداری مطلقا حقوقی دریافت نمی‌نمایند.»

مهندس شهرستانی اداره امور شهرداری را افتخارا بدون دریافت حقوق یا فوق‌العاده بر عهده گرفت

البته ظاهرا شهردار مشهد برای تدریس خود نیز حقوقی دریافت نمی‌کند؛ زیرا در نامه انصرافش از دانشگاه، در سال‌۱۳۴۳ نوشته است: «تدریس فیزیک سال سوم آن دانشکده را افتخاری قبول کرده بودم.»

طبق اسناد، حق‌الزحمه او برای شرکت در جلسات هیئت‌مدیره سازمان آب مشهد نیز به حساب آسایشگاه روانی مشهد واریز می‌شود.

خوشحالی مردم از حضور شهرستانی

خبر شهردار شدن شهرستانی، خیلی زود شادمانی را به جامعه تزریق می‌کند. روزنامه نور ایران خطاب به شهردار تازه می‌نویسد: «شهردار پرکار و جوان ما باید بداند که وارث اوضاعی است نابسامان و مأمور اصلاح دستگاهی [است که]نتوانسته یا نخواسته است در‌جهت خواسته‌های حق مردم این شهر به حرکت درآید.»

این قدردانی‌ها و توجهات به‌قدری است که شهردار جدید را وادار به واکنش می‌کند تا او تشکرنامه‌ای را در روزنامه‌های آن زمان به چاپ برساند.

مبارزه با گران‌فروشی، نخستین اقدام

در نخستین اقدام، مهندس شهرستانی دایره مبارزه با گران‌فروشی شهرداری را به راه می‌اندازد. او برای گوشت نرخ‌نامه تازه‌ای اعلام می‌کند و نرخ هر پنج سیر گوشت را پنج ریال کاهش می‌دهد.

شهردار شهر سپس به‌سراغ میوه‌فروشان می‌رود و برای میوه و تره‌بار نرخ‌نامه می‌نویسد؛ سپس رسیدگی به نانوایی‌ها هم در دستور‌کار این شهردار قرار می‌گیرد و پس از مدتی جراید می‌نویسند: «با وجود کثرت زوار بنا به دستور مهندس شهرستانی، شهردار مشهد، کلیه دکان‌های قصابی و نانوایی مملو از نان و گوشت بود.»

رد پای این پیگیری‌ها در سال‌های بعد نیز وجود دارد؛ حتی گاهی خود به دکان‌های گوشت‌فروشی، نانوایی، سبزی‌فروشی، لبنیاتی و سایر حرفه‌ها سر می‌زند تا تخلفی از چشمش دور نماند. این اقدامات شهرستانی به مذاق مردمی که تا آن زمان در مضیقه بوده‌اند و این کالا‌ها را گران می‌خریده‌اند، بسیار خوش می‌آید.

ساخت کوی آب‌و‌برق

در ۴‌خرداد سال‌۱۳۴۳ روزنامه آفتاب شرق از خوشحالی عمومی از انتخاب شهرستانی به‌عنوان شهردار مشهد خبر می‌دهد و می‌نویسد: «این حسن انتخاب را در مراسم زدن اولین کلنگ ساختمان منازل سازمانی به مهندس تبریک گفتیم.»

شهرستانی درباره ساخت این شهرک می‌گوید: «این محله زمانی یک زمین بایر و برهنه بود، اما آن را برای کارکنان شرکت برق در اختیار گرفتم و در آن واحد‌های مسکونی ایجاد کردم...»

او حتی زمان تصدی‌اش در وزارت راه نیز از پیشرفت این پروژه غافل نمی‌شود و به آن سر می‌زند.

احداث بولوار وکیل‌آباد

مهندس شهرستانی برای اصلاح بولوار تفریحات مشهد هم گام‌های اساسی برمی‌دارد. در دهه ۴۰ مسیر وکیل‌آباد یک جاده کم‌عرض و پردست‌انداز است که در تابستان و تعطیلات، مردم را برای رفتن به ییلاقات و جنگل وکیل‌آباد به زحمت می‌اندازد. شهرستانی موافقت استاندار را جلب می‌کند تا یک خیابان دو‌بانده که هر‌کدام چهل متر عرض دارند در دو سمت خیابان مخروبه آن بسازند تا رفت‌وآمد مردم تسهیل شود. میراث او در بولوار خاطره‌انگیز مشهدی‌ها همچنان باقی است.

رسیدگی به وضعیت مسافرخانه‌ها

سرو‌سامان‌دادن به وضعیت مسافرخانه‌ها و توجه به وضع نامطلوب آنان از دیگر مشکلاتی است که گرهش به دست شهرستانی باز می‌شود. او کمیسیونی برای رسیدگی به وضع مسافرخانه‌ها با حضور رئیس اماکن بهداری و بهداشت تشکیل می‌دهد تا به اماکن سرکشی شود و مورد بازرسی دقیق قرار بگیرند و ضمن درجه‌بندی، نرخ عادلانه‌ای تعیین و به آنها ابلاغ شود.

مهندس شهرستانی سپس با استاندار خراسان به‌سراغ چند مسافرخانه می‌رود و وضعیت آنها را بررسی می‌کند.

تشکیل کمیسیون حمایت از معلولان در شهرداری

شهرستانی، کمیسیونی برای تأسیس آسایشگاه معلولان تشکیل می‌دهد. ساعت ۱۰ صبح روز ۲۰‌آبان‌ماه سال‌۱۳۴۳ چند‌تن از پزشکان شهر به همراه نمایندگان دانشگاه و بهداری استان و نماینده معلولان، به دعوت مهندس شهرستانی گرد هم می‌آیند تا این کمیسیون برای حمایت و کمک به معلولان شهر تازه شکل بگیرد.

در نخستین جلسه کمیسیون معلولان تصمیم گرفته می‌شود که در محل اردوی کار آسایشگاهی برای معلولان ایجاد شود و با کمک آستان‌قدس و جمعیت شیر‌و‌خورشید سرخ، شهرداری و انجمن بهداری هرچه‌زودتر افتتاح شود.

اجرای طرح آسفالت اساسی در شهر

نهضت آسفالت شهر از آن‌دست کار‌های شهرستانی است که در زندگی مردم بسیار اثر می‌گذارد. او با یک گروه مهندس، معابر نیازمند آسفالت را صورت‌برداری و متراژ می‌کند. آسفالت خیابان‌ها و معابر بخش زیادی از اخبار آن زمان را به خود اختصاص می‌دهد، تا‌جایی‌که هرکس کوچه یا محله‌اش آسفالت نیست، خیالش راحت است که با یک نامه مشکلش حل می‌شود.

مرکز اسناد شهرداری مشهد مملو از نامه‌هایی با این مضمون است که شهروندان نوشته‌اند. در آن زمان طرح آسفالت اساسی خیابان‌های شهر نیز با مبلغ ۱۰۰ میلیون ریال در سازمان برنامه به تصویب و قراردادش با شهرداری مشهد به امضا می‌رسد. در ۹‌شهریور سال‌۱۳۴۴ برنامه اساسی آسفالت شهر از کوی طلاب آغاز می‌شود.

احیای پارک شهر

در میان همه اقدامات کوچکی که حسی خوب به شهر تزریق می‌کنند، صحبت از ساخت بوستان نیز به میان می‌آید. روزنامه نور ایران در تیرماه سال‌۱۳۴۳ در نامه‌ای انتقادی درباره نبود فضای سبز به شهرداری می‌نویسد: «گردشگاه داخل شهر ما فقط منحصر به باغ ملی است.»

نهضت آسفالت شهر از آن‌دست کار‌های شهرستانی است که در زندگی مردم بسیار اثر می‌گذارد

احیای پارک شهر نخستین اقدام شهردار برای رفع این معضل است. جلسات پشت‌سر‌هم در شهرداری منجر به شروع عملیات عمرانی این بوستان می‌شود. روزنامه «آفتاب‌شرق» می‌نویسد: «اقدامات عمرانی و اصلاحی پارک شهر، واقع در دروازه عیدگاه که از سال‌ها قبل به‌صورت مخروبه فراموش شده‌ای بود، آغاز خواهد شد.» کمیته‌ای نیز تشکیل می‌شود تا احیای این بوستان را پیگیری کند.

ساخت پارک ملت

۱۸‌فروردین سال‌۱۳۴۴ است که خبر خوش احداث بوستان سیصدهزار‌متری در مطبوعات مشهد به چاپ می‌رسد. در این مطلب آمده است: «در آینده نزدیک به‌منظور رفاه و آسایش عمومی یک پارک به مساحت ۳۰۰‌هزار متر‌مربع مشجر در اراضی الندشت جنب بولوار شهر که در جاده احمدآباد واقع است، احداث می‌شود.»

۶‌آبان‌ماه سال‌۱۳۴۴ خبر دیگری در روزنامه خراسان به چاپ می‌رسد: «روز سه‌شنبه کلنگ بنای یک پارک جدید به‌وسیله استاندار خراسان در حاشیه نهر گناباد، واقع در جاده وکیل‌آباد به زمین زده شد.» در کمتر از سه هفته خبر دیوارکشی این بوستان به مساحت هفتاد هکتار به گوش می‌رسد.

راه‌اندازی باشگاه ورزشی شهرداری

۲‌خرداد‌ماه سال‌۱۳۴۴ خورشیدی، بابت خدمات ورزشی شهردار به شهر، با یک نشان سپاس ورزشی از سوی سازمان تربیت‌بدنی ایران از او تقدیر می‌شود. سازمان ورزشی شهرداری مشهد نیز با همت او تأسیس می‌شود و خبر افتتاح این باشگاه ورزشی در ۲۸‌شهریور‌ماه به چاپ می‌رسد.

افتتاح شرکت واحد اتوبوس‌رانی مشهد

۲۶‌تیرماه سال‌۱۳۴۴ در روز میلاد حضرت‌رسول‌اکرم (ص) ناوگان اتوبوس‌های شرکت واحد اتوبوس‌رانی شهر مشهد و حومه که از نوع آخرین سیستم و مجهز به همه وسایل راحتی و آسایش مسافران است با حضور استاندار افتتاح می‌شود. ظاهرا مردم از اتوبوس‌های شرکت واحد خیلی استقبال می‌کنند و در چند مرحله، چندین دستگاه دیگر از اتوبوس‌های بنز شرکت «ایران‌ناسیونال» خریداری می‌شود تا به این ناوگان افزوده شود.

توجه به نورپردازی در شهر

پیوندی که او میان اداره برق و شهرداری ایجاد می‌کند، از اتفاقات خوب آن زمان است که منجر به افزایش روشنایی خیابان‌ها می‌شود. در همین زمان شهرستانی طرح جمع‌آوری چراغ‌های اطراف میدان‌های شهر را اجرا می‌کند و به جای آنها چراغ‌های جیوه‌ای نصب می‌کند.

شاید در تاریخ مشهد برای نخستین‌بار در این دوره به نورپردازی شهر توجه و تیربرق‌های لوله‌ای سرکج به‌جای ستون‌های چوبی نصب می‌شود. پیاده‌رو‌های خیابان دانشگاه با چراغ‌های پایه‌کوتاه فلورسنت نیز روشن می‌شود تا اهالی شهر هنگام پیاده‌روی در این معابر، از آن لذت ببرند. شهردار حدود چهارصد لامپ نئون نیز برای زیبایی نمای ساختمان شهرداری خریداری می‌کند.

کمک شهرداری به مسافران بی‌بضاعت

به دستور شهردار و با موافقت استاندار، مأموران شهرداری مسافران و زائران نیازمند را شناسایی می‌کنند تا افراد بی‌مکان و بدون‌پول در شهر سرگردان نمانند.

روزنامه‌ها درباره این اتفاق می‌نویسند: «مبلغ ۴۰۰‌هزار ریال وجه نقد برای نان در بین نیازمندان تقسیم و توزیع نموده‌اند. وی افزود توزیع پول و نان در بین زائرین و مسافرینی که از شهرستان‌ها به مشهد آمده‌اند، ادامه خواهد داشت. ضمنا در چند‌روز گذشته، تعدادی بلیت برای مسافرینی که توان مراجعت به موطنشان را نداشته‌اند تهیه گردیده است.»

البته خیرخواهی شهرستانی ختم به همین اتفاقات نیست. او در زمستان برای نیازمندان شهر کوپن زغال در نظر می‌گیرد و آن را میان معتمدان محلی توزیع می‌کند تا به دست خانواده‌های فقیر برسانند. این قبیل‌کمک‌ها ادامه پیدا می‌کند و جراید استان از مهندس شهرستانی به‌عنوان شهردار نیکوکار و فعال یاد می‌کنند. او در انجمن‌های خیریه نیز حضور فعال دارد و نام نیکی از خود به‌جا می‌گذارد.

طرح پوشش نهر نادری

پوشش نهر نادری برای نخستین‌بار در سال‌۱۳۴۴ مطرح می‌شود و در فرودین‌ماه سال‌۱۳۴۵ به نتیجه می‌رسد. روزنامه‌ها در‌این‌باره می‌نویسند: «مراحل اجرایی پوشش نهر نادری که یکی از خواسته‌های دیرینه اهالی مشهد می‌باشد، با همکاری شهرداری مشهد توسط دفتر فنی استان خراسان به اتمام رسید و با تصویب تیمسار باتمانقلیچ از روز ۵‌فرودین عملیات ساخت آن به‌سرعت آغاز شد.»

برای تسریع طرح، این نهر به پنج قسمت تقسیم و به پنج پیمانکار محلی واگذار می‌شود. البته اجرای این طرح انتقاداتی را هم دربر‌دارد و بعضی از شهروندان از قطع درختان خاطره‌ساز این نهر ابراز ناراحتی می‌کنند.

استعفای شهردار محبوب

۱۸‌دی‌ماه‌۱۳۴۴ شهردار محبوب طی نامه‌ای استعفای خود را از سمت شهرداری به استانداری اعلام می‌کند. حدود دو ساعت مذاکره با او بالاخره به نتیجه می‌رسد تا در ۲۰‌دی‌ماه اعلام شود که با این استعفا موافقت نشده است.

البته در تیر ۱۳۴۵ شهرستانی چند‌روزی را در محل کار حاضر نمی‌شود و به خبرنگار خراسان می‌گوید: «علت عدم حضور در هفته گذشته مربوط به مسافرت کوتاه و عارضه کسالت و بستری بودن در منزل بود» تا شایعه استعفای دوباره‌اش را از قوت بیندازد. البته با گذشت چند‌روز از این اتفاق مشخص می‌شود این استعفا واقعیت دارد و در ۲۵‌تیر‌ماه سال‌۱۳۴۵ او این سمت را تحویل می‌دهد.

شهرستانی مشغولیت خود در شرکت برق را بهانه می‌کند ولی ظاهرا اختلافاتش با استاندار وقت، باتمانقلیچ، او را به این کار وا می‌دارد و بعد از آن به تهران می‌رود.

* این گزارش دوشنبه ۱۸ تیرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۵۸ صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.