ده دی نقطه آغاز پیروزی انقلاب اسلامی در مشهد بود
ترابی- اردلان| کشتار دهم دی ۱۳۵۷ خورشیدی در مشهد، آغازی برای پیروزی انقلاب اسلامی است و شکست قطعی رژیم پهلوی. پس از راهپیمایی بزرگ مشهدی‌ها در ۹ دی ۱۳۵۷ مشخص بود که رژیم انتقام سختی خواهد گرفت.
رهبر معظم انقلاب در خاطراتشان عصر ۹ دی این سال را این گونه تعریف می‌کنند: «ما در مسجد کرامت، یعنی ستاد عملیات انقلابی مشهد بودیم و با تلفن و تماس و ارتباط با افراد، با جریان‌ها ارتباط داشتیم. به نظر می‌رسید که یک حرکت حساب نشده و غیرقابل کنترلی در جریان است. مردم به چند کلانتری حمله کرده و آن‌ها را به آتش کشیده بودند و بعضی جا‌ها هم اجتماعات مردمی برپا شده بود».
مردم به دنبال تصرف شهر
حمله به مراکز دولتی با تصرف کلانتری ۶، واقع در ابتدای خیابان کوهسنگی، اوج می‌گیرد. کارخانه پپسی کولا، واقع در خیابان کوهسنگی که متعلق به جریان بهائیت بود نیز در آتش می‌سوزد. مردم خشمگین به مرکز فرهنگی ایران و انگلیس، در خیابان کوهسنگی، مقابل بیمارستان مادر (امروز کمی بالاتر از زیست خاور قرار دارد) حمله می‌کنند و آنجا را هم آتش می‌زنند.
عین همین اتفاق برای مرکز فرهنگی ایران و آمریکا در خیابان قائم نیز روی می‌دهد. ساعتی بعد، با شلیک گلوله از اداره آگاهی، واقع در خیابان پاستور، به سوی تظاهرکنندگان، مهندس محمد سالیانی، به شهادت می‌رسد. این اقدام باعث حمله مردم به اداره آگاهی و به آتش کشیدن آن می‌شود. شب هنگام علما و رهبران انقلاب در مشهد، در منزل آیت الله العظمی سیدعبدالله شیرازی جمع می‌شوند تا چاره‌ای بیندیشند.
آمار شهدا و مجروحان مشخص نیست، اما گزارش‌ها از شهادت تعداد زیادی از مردم بی دفاع خبر می‌دهد. رهبر معظم انقلاب در خاطرات خود، درباره وقایع این شب می‌گویند: «آن شب ما منزل آقای شیرازی بودیم. پسر ایشان با اویسی (فرمانده نیروی زمینی و گارد شاهنشاهی) تماس گرفت. با هم صحبت کردند. ایشان به اویسی گفت که آقا (آیت الله العظمی شیرازی) به شدت از عملیاتی که فرماندهان نظامی در این شهر انجام داده اند، ناراحت هستند.
اویسی با لحنی بسیار تند گفت من شدت عمل را بیشتر خواهم کرد و می‌گویم همه را بکشند. او با کمال وقاحت به جای اینکه عذرخواهی کند و یا وعده‌ای بدهد و یا ملایمتی نشان بدهد، گفت که من شدت عمل به خرج خواهم داد و به این صورت تهدید کرد».
در همان شب، مردم چند نفر از مأموران بازداشت شده را به بیت آیت الله العظمی شیرازی می‌برند. خشم مردم به دلیل جنایات رژیم در روز ۹ دی، خارج از تصور و کنترل است. آن‌ها اصرار دارند که مأموران به دلیل تیراندازی به مردم، همان جا اعدام شوند که نصایح علما، مانع از اقدام عجولانه شان می‌شود، اما ساعاتی بعد و درحالی که تعدادی از انقلابی‌ها برای خارج کردن و نجات نظامیان از حلقه محاصره مردم خشمگین تلاش می‌کردند، آن‌ها به دست چند فرد ناشناس کشته می‌شوند.
در صبح دهمین روز دی چه گذشت
صبح روز یکشنبه خونین، پاسخ ارتشبد اویسی به تماس فرزند آیت الله العظمی شیرازی، تقریبا علما و رهبران انقلاب را در شهر مشهد مطمئن کرده است که فردا، هر تظاهراتی به شدت سرکوب می‌شود، اما دیگر امکان اطلاع رسانی وجود ندارد. به دستور فرمانده لشکر ۷۷، اجساد سربازان و مأمورانی که در وقایع روز قبل کشته شده بودند، در مراسم صبحگاه ارتش به نمایش گذاشته می‌شود. این اقدام برای تحریک کردن نظامیان علیه مردم بوده است.
اویسی با لحنی بسیار تند گفت من شدت عمل را بیشتر خواهم کرد و می‌گویم همه را بکشند
گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد تعدادی از این قتل‌ها را افراد مشکوک و احیانا مأموران رژیم مرتکب شده اند. آن‌ها با این اقدام، درپی واداشتن سربازان، درجه داران و افسران به شدت عمل مقابل اعتراض‌های مردمی بودند.
در نخستین ساعات صبح روز یکشنبه، دهم دی سال ۱۳۵۷، حرکت تانک‌ها در شهر، زمین را به لرزه درمی آورد. مأموران رژیم، هر جنبنده‌ای را هدف قرار می‌دهند. تجمع انقلابی‌ها مقابل باغ ملی و مهمانسرای ارتش، با آتش سنگین مسلسل‌ها متفرق می‌شود.
«قاسم صفریان»، یکی از شاهدان عینی این وقایع، در خاطرات خود می‌نویسد: «به باغ ملی که رسیدیم، صدای گلوله‌ها نزدیک بود و صدای مسلسل قطع نمی‌شد. همه را به گلوله می‌بستند. یک کشتار وحشیانه، مقابل نانوایی چهارراه لشکر شد».
سیل مجروحان و شهدا به سمت بیمارستان امام رضا (ع) جاری شده است. مأموران رژیم حتی خودرو‌های پارک شده را هم هدف قرار می‌دهند. آیت الله خامنه‌ای در یکی از سخنرانی هایشان درباره وقایع روز دهم دی سال ۱۳۵۷ در مشهد، می‌گویند: «آن روز، روز عجیبی بود. خبر‌هایی که می‌رسید، نشان دهنده کمال وحشیگری و جنایت دستگاه [حاکم]بود.
ازجمله خبر‌ها این بود که ماشین‌های ارتشی در خیابان‌ها راه افتاده اند و هرجا صف نفت یا صف نان که آن روز‌ها زیاد دیده می‌شد [می دیدند]به رگبار می‌بستند. [در]چهارراه نادری (شهدا) و خیابان‌های اطراف، حملات سختی انجام شد».
این درحالی بود که براساس گزارش‌های رسمی شهربانی رژیم، در آن روز تعداد اجتماعات بسیار کمتر از روز نهم دی ماه بود. انقلابی‌ها که نمی‌توانستند شاهد شهادت برادران و خواهرانشان باشند، دست به مقاومت می‌زنند. ساختمانی نظامی در چهارراه نادری به تصرف نیرو‌های مردمی درمی آید و سلاح‌های موجود در آن مصادره می‌شود.
درگیری در این محل، بسیار شدید بوده است، به طوری که ساعت ۱۱ صبح، نیرو‌های نظامی رژیم به فرماندهی سرهنگ فریدونی و سرتیپ خسروداد، خود را به خیابان شیرازی رسانده، می‌کوشند با تیراندازی مستقیم به مردم و وارد آوردن تلفات سنگین، جمعیت را متفرق کنند.
هم زمان دستگیری گسترده معترضان آغاز می‌شود؛ مرد، زن، کودک، پیر و جوان برای مأموران فرقی ندارد. آن‌ها همه را بازداشت می‌کنند. سرانجام نظامیان رژیم، با استفاده از سلاح‌های سبک و سنگین، مردم را از حوالی چهارراه نادری متفرق می‌کنند.
اطراف بیت آیت الله العظمی شیرازی نیز، غوغایی برپاست. تعداد زیادی از افرادی که اطراف بیت این مرجع تقلید حضور دارند، هدف گلوله قرار می‌گیرند و به شهادت می‌رسند. کشتار و وحشیگری عوامل رژیم پهلوی در یکشنبه خونین مشهد، تا بعدازظهر ادامه دارد.
در این واقعه، ده‌ها نفر از مردم مشهد به شهادت می‌رسند و صدهاتن مجروح و بازداشت می‌شوند، اما این جنایات نمی‌تواند باعث بقای رژیم و تداوم تسلط بر مشهد شود. اقدامات روز‌های بعد و مبارزات مداوم مردم با مأموران، خیلی زود باعث عقب نشینی رژیم در مشهد می‌شود و مردم، اداره شهر را به طورکامل در دست می‌گیرند.
مشهد پس از یکشنبه خونین در اسناد ساواک
۱۱ دی ۱۳۵۷
موضوع: وضعیت مشهد پس از کشتار یکشنبه خونین
۱-از صبح روز ۱۱ /۱۰ /۵۷ (۲۵۳۷ شاهنشاهی)، بازار و مغازه ها، کلیه ادارات و بانک‌ها در شهر مشهد، تعطیل بوده است.
۲ ـ آیت الله سیدعبدالله شیرازی و سیدحسن طباطبایی قمی ضمن صدور اعلامیه‌هایی درباره حوادث و وقایع روز‌های ۹ و ۱۰ دی ۵۷ شهر مشهد، از مردم خواسته اند برای اینکه مورد اصابت گلوله قرار نگیرند، از شرکت در اجتماعات و تظاهرات خودداری نمایند.
ضمنا آیت الله شیرازی در مشهد شایع کرده در حادثه روز ۱۰/۱۰ /۵۷، تعداد چهارده نفر در منزل وی کشته و مجروح شده اند. (این شایعه صحت نداشته و مأمورین انتظامی به منزل نام برده وارد نشده [اند]و درگیری مأمورین با اخلالگران و تظاهرکنندگان در یک صدمتری منزل یادشده، بوده است).
۳ ـ شهر مشهد در اختیار مأمورین فرمانداری نظامی است و روز ۱۱/ ۱۰ / ۵۷ سطح شهر و خیابان ها، خلوت [ بوده است]و اکثر اهالی از منازل خود خارج نشده اند.
۴ ـ مقارن ساعت ۱۰:۳۰ روز ۱۱ دی سرنشینان یک خودرو پیکان بدون شماره، درحال حرکت از خیابان جنب باشگاه افسران لشکر ۷۷ خراسان، به مأمورین باشگاه مزبور تیراندازی کرده [اند]که با تیراندازی متقابل مأمورین، مواجه [شده اند]و یک نفر در رابطه با این حادثه دستگیر شده است.
ارزیابی خبر: خبر صحت دارد.
اقدامات انجام شده: مراتب به نخست وزیری اعلام گردیده است.
توضیح سند:
۱ ـ روحانیان مشهد با صدور اعلامیه‌ای از مردم دعوت کردند که در عزای عمومی ۱۲ دی که در مسجد گوهرشاد برپا خواهد شد، شرکت کنند. ساواک مشخصا از اعلامیه آیت الله سیدعبدالله شیرازی در یک بولتن تک برگی یاد کرد که سند بعدی است.
۲ ـ امروز (۱۱ /۱۰ /۵۷) «خیابان‌های شهر در غم سنگینی فرورفته بود. تنها صدای گوشخراش چند تانک و نفربر و مسلسل‌ها شنیده می‌شد که با حرکت کینه توزانه خود و با تیراندازی پراکنده به مردم و مغازه‌های بسته، خیابان‌های خلوت شهر را خلوت‌تر می‌کردند.
در شهر توسط مأمورین ساواک، تلفن‌های ناشناس به مردم می‌شد که از خانه‌های خود خارج نشوید و اگر کسی زنگ خانه را زد، باز نکنید و اگر به ماشین‌های سواری مردم را تکلیف کردند، هرگز سوار نشوید. از این گونه شایعات البته به منظور ایجاد محیط ارعاب و وحشت [منتشر می‌شد]».
تاریخ: ۱۱ دی ۱۳۵۷
موضوع: انتشار و توزیع اعلامیه از طرف آیت الله سیدعبدالله شیرازی در مشهد
در روز مذکور ۱۱ /۱۰ /۵۷، ازطرف آیت الله سیدعبدالله شیرازی در مشهد اعلامیه‌ای در ارتباط با حوادث و وقایع اخیر شهر مذکور، منتشر و در نقاطی از مشهد توزیع گردیده است. در اعلامیه مورد بحث با اشاره به وقایع چند روز اخیر شهر مشهد و نیز حوادث شهر‌های تهران، تبریز، قم و تربت حیدریه ادعا شده [است]مأمورین انتظامی، منزل آیت الله شیرازی را مورد حمله و هجوم قرار داده و عده‌ای را کشته اند.
در اعلامیه همچنین اضافه شده [است]: «دستگاه حکومت با این اعمال وحشیانه برای چندمین بار، ریشه دار بودن کینه خود را نسبت به مقام روحانیت، ثابت و خوب برای همگان روشن نموده که چگونه دست استبداد به سوی علمای اعلام و مراجع تقلید دراز کرده است. در اعلامیه موصوف همچنین مردم به هم بستگی بیشتر دعوت [شده اند]و روز۱۲ /۱۰ /۵۷ نیز عزای عمومی اعلام و از مردم مشهد خواسته شده [است]در مجلس ترحیم و بزرگداشت خاطره کشته شدگان حوادث روز ۱۰/۱۰/ ۵۷ که در مسجد گوهرشاد برگزار می‌گردد، شرکت نمایند.
ارزیابی خبر: انتشار و توزیع اعلامیه مذکور در شهر مشهد با متن بالا صحت دارد.
اقدامات انجام شده: مراتب به نخست وزیری اعلام گردیده است.
۱۳ دی ۱۳۵۷
موضوع: اعتراض پزشکان قم به حوادث مشهد
[تلفن گرام]به دنبال واقعه مشهد، پزشکان شهرستان قم درنظر دارند روز شنبه مورخه ۱۶ دی ۱۳۵۷ با پوشیدن روپوش سفید و همراه داشتن وسایل پزشکی، از بیمارستان فاطمیه قم به طرف میدان بیمارستان نکوئی، راهپیمایی نمایند. ضمنا گفته می‌شود پزشکان مذکور تصمیم گرفته اند از این پس از قبول دفترچه خدمات درمانی مربوط به کادر نیرو‌های مسلح شاهنشاهی، خودداری [کنند]و دارندگان این گونه دفترچه‌ها را درصورت تمایل، مانند افراد عادی بپذیرند.
توضیح اینکه ضمن طرح موضوع در شورا‌های هماهنگی، پیش بینی و اقدامات مقتضی به عمل آمده است.
توضیح سند:مردم غیور قم در این روز در اعتراض به کشتار وحشیانه یکشنبه خونین مشهد راهپیمایی کردند. همچنین جامعه پزشکی این شهر تصمیم می‌گیرد از پذیرش دفترچه درمان و ارائه خدمات به نیرو‌های رژیم خودداری کند.
۱۵ دی ۱۳۵۷
موضوع: فرمانداری نظامی مشهد و حومه
قبل از ظهر روز جاری، شیخ علی تهرانی و عبدالکریم هاشمی نژاد در منزل آیت الله شیرازی ضمن سخنرانی بیان داشته [ اند]:
۱ ـ خانواده استوار حسن زاده (مورخه ۱۲ دی ۱۳۵۷ در منزل خود به قتل رسید) نامه‌ای به ما نوشته اند که عده‌ای از ساواکی‌ها به منزل وی رفته و پس از کشتن، منزل او را آتش زده اند.
۲ ـ سرقت‌های شبانه در ساعات منع عبورومرور توسط ساواکی‌ها انجام می‌شود.
۳ ـ خمینی اعلامیه‌ای صادر [کرده است]که مردم نگذارند کد ۶۶ (منظور محمدرضا شاه است) از ایران خارج شود، زیرا باید محاکمه شود.
نظریه شنبه و چهارشنبه: خبر فوق صحت دارد و نام بردگان، مطالب فوق را بیان نموده اند.
۱۷ دی ۱۳۵۷
متن سند: وضعیت شهر، هفت روز پس از یکشنبه خونین مشهد
وضعیت شهر مشهد از صبح روز جاری به شرح زیر اعلام می‌گردد:
۱ ـ بازاررضا و بازار بزرگ، نیمه تعطیل و سایر مغازه‌ها و دکاکین شهر مشهد باز است.
۲ ـ ادارات دولتی و مؤسسات خصوصی و بانک‌ها تعطیل می‌باشد.
۳ ـ از صبح روز جاری، تعدادی از خانم‌ها با چادر مشکی در جلوی منزل آیت الله قمی، اجتماع [کرده اند]بدون دادن شعار به طرف حرم، حرکت [کردند]و عده‌ای دیگر از خانم‌ها که وابسته به دانشگاه بوده [اند]، در میدان شاه، اجتماع و از طریق خیابان نادری به طرف حرم حرکت [کرده اند]و در جلوی منزل آیت الله شیرازی متوقف [شده اند]و یکی از آنان به مدت ۱۰ دقیقه، سخنرانی [کرد]و آزادی زنان و جریان روز ۱۷ دی را محکوم نمود.
عده زیادی از مرد‌ها در دو طرف خیابان، حفاظت خانم‌ها را به عهده داشتند. سپس افراد فوق به همدیگر ملحق [شدند]و در ساعت ۱۲ تعداد تقریبی آن‌ها به ۳۰ هزار نفر می‌رسید.
نام بردگان، عکس‌های خمینی و دکترشریعتی و تعدادی از کشته شدگان و پلاکارد‌های حاوی شعار‌های «نهضت ما حسینی/ رهبر ما خمینی»، «بختیار، مزدور بی اختیار»، «به حق قرآن، شاه تو را می‌کشیم»، «فلسطین، قهرمان قلب ماست»، «مرگ بر کد ۶۶» حمل می‌کرده اند.
در صحن حرم، سیدحسین موسوی خراسانی برخلاف مصالح امنیت ملی، برای اجتماع کنندگان، سخنرانی [کرد]و در ساعت ۱۲:۱۵ به تدریج متفرق گردیدند و حادثه سوئی رخ نداد.
۴ ـ روح الله خمینی اعلامیه‌ای صادر [کرد که]روز ۱۷ دی ۱۳۵۷ به علت حوادث مشهد، قزوین، یزد اعلام عزا نموده و اعلامیه وی، تکثیر و در بازار مشهد و بین مردم توزیع شده است.
۱۹ دی ۱۳۵۷
توضیح سند: راهپیمایی زنان مشهد
۱- این راهپیمایی از ساعت ۱۰:۳۰ شروع [شد]و ساعت ۱۲ پایان یافت و متجاوز از یکصد هزار زن با چادر مشکی و ... شرکت داشتند که عده‌ای با در دست داشتن بچه شیرخوار، از زنان شهر‌های استان، مانند تربت حیدریه و نیشابور و حومه، نظیر طرقبه و ... نیز شرکت کرده بودند.
سخنران، تاریخچه ۱۷ دی و کشف حجاب را که در سال ۱۳۱۴ به عمل آمد، تشریح کرد و در پایان سخنرانی، قطعنامه این راهپیمایی قرائت شده» (انقلاب اسلامی مردم مشهد، ص ۱۳۷). ۲ ـ امام روز ۱۸ /۱۰ / ۵۷ را عزای عمومی اعلام کرده بودند که در اینجا به اشتباه ۱۷/ ۱۰ / ۵۷ ذکر شده است. امروز ( ۱۷/ ۱۰ / ۵۷) بجنورد و سبزوار هم شاهد تظاهرات بانوان بود.
نکته: منظور از عناصر فرصت‌طلب، انقلابیون هستند
منبع: پژوهش دکتر جواد نواییان رودسری، مرکز بررسی اسناد تاریخی ایران
* این گزارش یکشنبه ۱۰ دی‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۲۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
بازمانده کوچه «پشت بهره» 
یادی از مدیر مدرسه‌ای که ۲۲ سال در حاشیه شهر خدمت کرد! 