کوچه ضیا؛ محل سکونت علمای مشهد بود

کوچه «ضیا» از معبر‌های ایجادشده در اطراف حرم مطهر رضوی در نیمه دوم دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران است. در نقشه دالمج (ترسیم شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی) کوچه ضیا دارای پیچ وخم‌های امروزی نیست و تنها دارای دو کوچه بن بست کوچک است که یکی از کوچه حوض محمدعلی خان و دیگری از راسته کوچه ته پل محله منشعب می‌شده است.

همچنین حدفاصل دو کوچه را چند پلاک بزرگ به خود اختصاص داده است که هیچ کدام مالک معروفی نداشته اند؛ زیرا اگر مالکان این پلاک‌ها معروف بودند، دالمج حتما نامی از آن‌ها در نقشه اش ذکر می‌کرد؛ البته وضعیت این کوچه در سال‌های بعد با تغییرات بسیاری همراه است، تاجایی که در نقشه موسوم به توسعه مشهد (سال ۱۳۱۰ خورشیدی ترسیم شده است) تا حد بسیاری مشابه وضعیت کوچه در سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ سده چهاردهم خورشیدی است.

گواه دیگر گسترش این کوچه در دوران قاجار، یگانه بنای تاریخی موجود در آن است. براساس نقشه دالمج، این بنا یک آب انبار بوده است و به گواه کتیبه نصب شده بر دیوار آن، در سال‌های نزدیک به انقلاب مشروطه ایجاد شده است.

کوچه ضیا؛ معروف به کوچه درازه

ساختار کوچه ضیا همان گونه که در بالا بیان شد، در سال‌های نخست دوره پهلوی نسبت به دوره ناصرالدین شاهی، تغییر بسیاری کرده است. براساس نقشه‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۳۳ (نخستین نقشه راهنمای گردشگری مشهد محسوب می‌شود) در این دوران، کوچه ضیا از سمت کوچه حوض محمدعلی خان رشد چشمگیری پیدا می‌کند.

این کوچه همچنین در آن زمان، شامل یک مسیر اصلی جنوبی شمالی بوده که در محل آب انبار قاجاری به طور موقت، مسیر آن غربی شرقی می‌شده است، اما سرانجام پس از چند تغییر مسیر دیگر، در جهت غربی بدون اتصال با خیابانی دیگر به انتها می‌رسیده است. کوچه ضیا همچنین دارای شش فرعی (دو فرعی غربی، دو فرعی شرقی و دو فرعی شمالی) بوده است که همگی بن بست بوده اند.

این ساختار فیزیکی تا پایان دهه ۳۰ سده چهاردهم همچنان حفظ شده است، ولی در این ایام، با تخریب دو پلاک و تغییراتی دیگر، کوچه ضیا به راسته کوچه ته پل محله راه پیدا می‌کند و از بن بست خارج می‌شود. این مهم هم البته به همت مریدان برخی علمای ساکن در کوچه، همچون مدرس یزدی، مهدوی دامغانی و ضیا رخ می‌دهد تا این مریدان با راحتی بیشتری به بیوت علما دسترسی پیدا کنند.

در ادامه، این اتفاق از کوچه ضیا، کوچه‌ای طولانی و باریک می‌سازد و سبب شهرت آن به «کوچه درازه» می‌شود. از دیگرسو، چون دسترسی به بیوت علما آسان می‌شود، مشهدی‌ها پس از آن، این راسته را «کوچه علما» لقب می‌دهند.

یادی از خانه دودر ننه رضا

ناگفته نماند که تا قبل از بازگشایی کوچه ضیا، خانه‌ای دودر اینجا (کنار مسجد درخت توت در حاشیه راسته کوچه ته پل محله) قرار داشته که یک درش به محله نوغان و ته پل محله، باز‌ می‌شده است؛ به همین دلیل مردم محلی در وقت نیاز از طریق این خانه برای رفتن به محلات دیگر استفاده می‌کردند. ناگفته نماند که این خانه نیز، به دلیل سکونت پیرزنی مشهور به «ننه رضا»، دربین اهالی به خانه ننه رضا مشهور بوده که از معدود خانه کوچه‌های مشهد، موسوم به «خانه‌های دودر» محسوب می‌شده است.

کوچه ضیا پس از تخریب‌های دوره ولیان

کوچه ضیا تا سال‌های ابتدایی دهه ۵۰ در اوج رونق و شهرت بوده و تعداد درخورتوجهی از پلاک‌های آن به بیوت علمای شهر اختصاص داشته است، اما از آن زمان به بعد، وضعیت زندگی در این کوچه، سیر نزولی به خود می‌گیرد. دلیل آن هم تخریب‌های انجام شده در بافت اطراف حرم مطهر توسط عبدالعظیم ولیان، ناب التولیه آستان قدس و استاندار وقت، است.

بر اثر این فعالیت ها، بسیاری از مدارس علمیه و بنا‌های اقامتی شهر از بین می‌رود و درنتیجه مالکان بنا‌های اقامتی کوچه، به اطراف نقل مکان می‌کنند و بیشتر علما نیز به نزدیکی مدارس علمیه تازه تأسیس در محدوده چهارباغ می‌روند و به این صورت، کوچه ضیا از محدوده مسکونی علما به کوچه‌ای اقامتی برای زائران تبدیل می‌شود.

البته این پایان ماجرا نیست؛ زیرا با آغاز اجرای طرح نوسازی اطراف حرم مطهر در اواخر دهه ۷۰ خورشیدی، اندک ساکنان قدیمی کوچه نیز مجبور به ترک آن می‌شوند، تاجایی که اکنون فقط خانواده «اعظم» که از ساکنان قبل از انقلاب در این کوچه هستند، همچنان در آن سکونت دارند.

کوچه ضیا در سال‌های اخیر

اکنون هنگام ورود به این کوچه (از کوچه حوض محمدعلی خان در جانب شرقی) شش پلاک اقامتی و تعدادی فروشگاه محصولات موردنیاز زائران قرار دارد و پس از آن در محل تخریب چند پلاک مسکونی، بوستانی کوچک و بی نام ساخته شده است. این بوستان که مقابل نخستین فرعی شرقی واقع شده است، کوچه ضیا را به پارکینگ ایجادشده درپی تخریب پلاک‌های کوچه صاحبکار، متصل می‌کند.

دو پلاک تخریبی، سه اقامتی و چهار فروشگاه، بخش بعدی کوچه تا یگانه فرعی شرقی آن است. چهار پلاک اقامتی، یک مغازه، یک پست برق، یک پارک محلی و نمای یک خانه قدیمی در این بن بست سابق که پس از تخریب‌های اخیر به کوچه صاحبکار و شارستان ته پل محله راه پیدا کرده است، دیده می‌شود.

آب انبار قاجاری و بنای موسویه

آب انبار قاجاری و بنای موسویه مرحوم آیت الله موسوی نژاد که به عنوان حوزه علمیه خواهران استفاده می‌شود و درکنار بوستان تندیس قرار گرفته است (این بوستان بر خرابه خانه آیت الله مهدوی دامغانی و چند خانه دیگر ایجاد شده است)، از دیگر مکان‌های هویتی کوچه ضیا است.

در ادامه، یک خانه ارزشمند مربوط به دوران پهلوی دوم، یک بنای درحال ساخت، یک مهمان پذیر فعال و یک پارکینگ ساخته شده در اطراف مسجد «درخت توت»، سایر پلاک‌های این بخش کوچه ضیا تا تقاطع شارستان را تشکیل می‌دهند.

اما پلاک‌های نخست بخش غربی کوچه، به ترتیب شامل دو مغازه خدمات زائری و سپس پنج پلاک اقامتی و مسکونی می‌شود که یکی از این پلاک‌ها مربوط به دوران پهلوی دوم است. پس از آن نیز نخستین فرعی غربی کوچه قرار دارد که خود، میزبان شش پلاک اقامتی تخلیه شده یا درحال ساخت، حسینیه اردبیلی ها، دو مغازه خدماتی و یک هتل بزرگ است که یک فاز آن درحال بهره برداری است. انتهای کوچه هم دیوار خانقاه نعمت الهی منورعلی شاهی (ورودی آن از کوچه حمام برق است) قرار دارد.

یک اقامتی، دو خانه دوقلو‌ی کوچک، بخش دیگری از همان اقامتی چندبخشی و یک اقامتی، سایر پلاک‌های غربی کوچه ضیا تا فرعی بعدی را به خود اختصاص داده اند. فرعی دوم غربی کوچه هم میزبان شش اقامتی مختلف و دو خانه مسکونی و دو پلاک تخریبی است که یکی از آن‌ها به بوستان اصلی کوچه متصل می‌شود.

با تغییرات رخ داده در کوچه پس از اقامتی، ابتدای این فرعی کوچه به پایان می‌رسد و برای ادامه دادن راه، باید از میان بوستان تندیس گذشت. پس از این بوستان هم تنها یک انبار، خانه مرحوم اعظم، به عنوان قدیمی‌ترین ساکن کنونی کوچه، و یک پارکینگ متعلق به شهرداری قرار دارد.

بزرگان کوچه ضیا

همان گونه که پیش‌تر گفتیم، کوچه ضیا در نیمه نخست سده چهاردهم خورشیدی، میزبان تعدادی از برجسته‌ترین علمای وقت مشهد بوده است، تاجایی که به «کوچه علما» هم مشهور می‌شود. یکی از مهم‌ترین این علما، آیت‌الله حاج میرزاسیداحمد مدرس بافقی یزدی، مشهور به میرزااحمد مدرس یزدی بود که به دلیل دانش وسیعش، دربین اهل علم به «نهنگ علما» شهرت داشته است.

خاندان مهدوی دامغانی، از دیگر ساکنان اهل علم کوچه محسوب می‌شوند. پدر این خاندان، آیت الله محمدکاظم مهدوی دامغانی، از فقهای بزرگ خراسان و از مدرسان نامدار حوزه علمیه مشهد، بوده است و پسرانش، استاد احمد مهدوی دامغانی مجتهد، نویسنده و پژوهشگر ایرانی دانشگاه هاروارد، محمود مهدوی دامغانی رئیس پیشین دانشگاه فردوسی مشهد و شیخ محمدرضا مهدوی دامغانی، از استادان حوزه علمیه مشهد، نیز در این کوچه متولد شده و رشد و نمو پیدا کرده اند.

آیت الله سیدمحمد موسوی نژاد، مؤسس مدرسه علمیه موسوی نژاد مشهد، هم بخشی از عمر خود را در یکی از منازل کوچه ضیا پشت سر گذاشته است. همچنین حاج آقا ضیا، پیش نماز مسجد تخریب شده ضیا، که به حرمت وی کوچه به نامش معروف شده است، در یکی از خانه‌های نخستین کوچه (پس از تقاطع با کوچه حوض محمدعلی خان) ساکن بوده است.

خاندان معینی ازغدی که پدرشان از وعاظ نیمه نخست قرن چهاردهم مشهد بوده و یکی از پسران خانواده یعنی حسن معینی ازغدی، از شاعران شناخته شده شهر و از اعضای کافه داش آقا، در یکی دیگر از منازل این کوچه زندگی می‌کردند. همچنین خاندان اعظم، از سماورسازان قدیم مشهد، نزدیک هفتاد سال است در کوچه ضیا سکونت دارند. سرانجام اینکه خاندان‌های قدیمی، چون امیرفخریان، سلیمی، رضوانی و... هرکدام مدتی را در کوچه ضیا روزگار گذرانده اند.

* این گزارش سه‌شنبه ۲۵ مهرماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۵۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.