عزاداری به سبک افغانستانی‌های مشهد+فیلم

در طول سال‌هایی که ایران میزبان مهاجران افغانستانی در شهر‌های مختلفی همچون مشهد، تهران، اصفهان و چند شهر بزرگ دیگر بوده است، مردم با سنت‌ها و آداب و رسوم آن‌ها در مناسبت‌های مختلف آشنا شده‌اند و چه‌بسا که در بسیاری از اوقات از این آداب و رسوم تأثیر هم پذیرفته باشند؛ البته هم‌زبانی و داشتن پیشینۀ مشترک تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی با افغانستان باعث شده است که در بسیاری از موارد این سنت‌ها مشترک باشد.

در این بین وجود مضجع شریف آقا امام‌رضا (ع) در شهر مقدس مشهد باعث شد که این شهر از همان ابتدا به یکی از مقصد‌های اصلی شیعیان مهاجر افغانستانی تبدیل شود. با حضور مهاجران افغانستانی در شهر مشهد، آن‌ها در نقاط مختلف این شهر سکنا گزیدند که گلشهر یکی از این مناطق مهم است.

گفته می‌شود که محلۀ گلشهر، بزرگ‌ترین محلۀ مهاجرنشین ایران است. با حضور گروه‌های مختلف مهاجر در گلشهر این منطقه کم‌کم با مهاجران افغانستانی شناخته شد و در طول این سال‌ها، تعامل خوبی بین مردم بومی و میهمانان هم‌زبانشان برقرار شده است.

عزاداری متفاوت در محلۀ گلشهر

هرساله با آغاز ماه محرم، گلشهر نیز مانند دیگر محله‌های شهر سیاه‌پوش می‌شود، اما عزاداری برای سروروسالار شهیدان و یاران باوفایش در محلۀ گلشهر یک تفاوت اصلی با دیگر محله‌های مشهد دارد که این تفاوت، مربوط به حال‌وهوای مراسمی است که مهاجران افغانستانی در این محله برگزار می‌کنند.

شیعیان افغانستان در ۱۰ شب اول محرم براساس سنتی که سال‌ها میان مردم این کشور رایج بوده است، مراسم مختلفی را برگزار می‌کنند. درواقع احترام به خاندان پیامبر به‌خصوص امام حسین (ع) و دیگر شهدای کربلا درمیان مسلمانان افغانستان، به شیعیان این کشور محدود نمی‌شود، بلکه اهل تسنن افغانستان هم در روز‌های تاسوعا و عاشورای حسینی به عزاداری می‌پردازند.

شاید بتوان ادعا کرد که هر ساله برگزاری مراسم عاشورای حسینی، یکی از دلایل مهم در اتحاد مثال‌زدنی شیعیان و اهل تسنن افغانستان به‌شمار می‌رود.

مسلمانان افغانستان از سال‌های گذشته تا امروز معمولا مراسم عزاداری برای شهدای کربلا را از شب پنجم محرم آغاز می‌کنند و عزاداران حسینی تا شب دوازدهم محرم، هر شب را به سوگواری برای یکی از شهدای کربلا اختصاص می‌دهند.

منقبت شهدای کربلا

در گلشهر، مساجد و حسینیه‌های زیادی وجود دارد که بعضی‌هایش را مهاجران افغانستانی اداره می‌کنند. آن‌ها در شب‌های محرم تا شب یازدهم این ماه، مراسم سخنرانی و سینه‌زنی را در این مکان‌ها برپا می‌کنند.

یکی از ویژگی‌های عزاداری مردم افغانستان برای شهدای کربلا، حفظ سنت‌های گذشتگان در برگزاری این مراسم است و می‌توان در این زمینه به خواندن منقبت در این مراسم اشاره کرد. معمولا منقبت‌خوان در ابتدای مراسم با خواندن منقبت آقا امیرالمؤمنین (ع) درقالب اشعاری بلند، منقبت خود را آغاز می‌کند.

در ادامه، اشعاری با مضمون رشادت و بزرگی شهدای کربلا به‌خصوص حضرت امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) را برای حاضران به‌صورت منقبت می‌خواند. منقبت‌خوان با تکیه بر یک عصای چوبی، دربین عزاداران راه می‌رود و با صدای بلند، شروع به منقبت‌خوانی می‌کند.

هرچند در سال‌های اخیر مداحان و روضه‌خوان‌های مهاجر افغانستانی گرایش زیادی به سمت مداحی‌های سبک جدید پیدا کرده‌اند، شیعیان افغانستان از گذشته‌های دور تاکنون، اشعار و نوحه‌های قدیمی را که سینه‌به‌سینه به نوحه‌خوان‌های امروز رسیده است، در مراسم خود می‌خوانند. این نوحه‌ها از ابیاتی با محتوای بسیار غنی برخوردار هستند.  

عَلَم؛ یکی از نماد‌های عزاداری محرم

عزاداران حسینی در افغانستان، شب هفتم محرم را به آقاابوالفضل (ع) اختصاص می‌دهند. آن‌ها با برداشتن عَلم آقاابوالفضل در این شب و سینه‌زنی در اطراف عَلم، در سوک علم‌دار امام‌حسین (ع) عزاداری می‌کنند. علم یکی از شناسه‌های عزای امام‌حسین (ع) در افغانستان به‌شمار می‌رود. مهاجران افغانستانی با تأسی از پدران خود در شب هفتم، علم برمی‌دارند و در این شب مرثیه‌هایی را با موضوع آقا قمربنی‌هاشم (ع) می‌خوانند.

عَلم‌کشی یا عَلم‌برداری، مهم‌ترین آیین عزاداران حسینی افغانستانی‌ها در شب هفتم محرم است و از قدیم، در پایان این مراسم به میهمانان، حلوای نذری داده می‌شده است. معمولا مردم در شب عَلم‌کشی در پای عَلم قربانی می‌کنند و از گوشت این قربانی‌ها در شب‌های عزاداری که تا شب دوازدهم محرم ادامه دارد، غذای نذری تهیه می‌شود.

اعتقاد به علم و احترام به این نماد عاشورایی تا آنجا‌ست که مردم در تمام روز‌های سال به علمی که در وسط مسجد یا حسینیه قرار دارد، دخیل می‌بندند و مورد احترام آنهاست.

نقش محوری منبر

در طول این سال‌ها، منبری‌ها و سخنوران زیادی از دل مهاجران افغانستانی در مشهد برخاسته‌اند؛ افرادی سخنور که به‌دلیل همین توانایی زیادشان در فن سخنوری در ایام ماه مبارک رمضان و محرم و صفر برای تبلیغ دین اسلام و ارزش‌های آن به‌منظور روشنگری مهاجران افغانستانی به کشور‌های اروپایی دعوت می‌شوند.

درواقع منبر، نقش و رسالت اصلی خود را همواره بین مردم افغانستان به‌درستی ایفا کرده است. چه در سال‌های جهاد و مقاومت که توانست شیعیان افغانستان را متحد و در کنار هم قرار دهد و چه در سال‌های مهاجرت که نقش مهمی را در آگاهی آن‌ها از شرایط موجود جهان اسلام داشت.

به همین خاطر معمولا در مراسم مختلفی که مهاجران افغانستانی در مشهد برگزار می‌کنند، سخنوران و منبری‌های باتجربه و موفقی، وظیفۀ تبلیغی منبر را به دوش دارند و باتوجه‌به اینکه جوانان عضو اصلی شرکت‌کنندگان مراسم عزاداری را تشکیل می‌دهند، منبر بازهم رسالت خود را در این زمینه ایفا می‌کند.

صف‌های منظم سینه‌زنی

در سال‌های گذشته طبق عادتی که داشتم، روز عاشورا به خیابان می‌رفتم و معمولا از جایی به بعد به‌دلیل اینکه اتوبوس‌ها امکان ادامۀ مسیر به‌سمت حرم را نداشتند، با پای پیاده مسیر را تا حرم ادامه می‌دادم. یادم می‌آید در همان روز‌ها هیئت سینه‌زنی مهاجران افغانستانی که به چهارراه‌برق طلاب می‌رسید، توجه زیادی را به‌سمت خود جلب می‌کرد.

جوانان، میان‌سالان و کهنسالان مهاجر افغانستان با پای پیاده و در صف‌های منظم، سینه می‌زدند و معمولا از بلندگو‌هایی که در اطراف آن‌ها بود، صدای مداحی‌های محلی‌شان به گوش می‌رسید. ریتم خاص و نظم موجود در صف‌های سینه‌زنی هنوز در ذهن من باقی مانده است.

۱۰ روز اول محرم علاوه‌بر اینکه به ما این امکان را می‌دهد که با زوایای مختلف حماسۀ عاشورا بیشتر آشنا شویم، فرصت مغتنمی است تا دربارۀ آداب و رسوم و سنت‌هایی که اقوام و ملیت‌های مختلف برای عزاداری امام‌حسین (ع) دارند، نیز اطلاعاتی به‌دست آوریم.

وقتی محرم از راه می‌رسد، هر کسی به هر روشی که می‌تواند، سعی می‌کند ارادت و دل‌سپردگی خود را به خاندان مطهر پیامبر (ص) ابراز کند. این موضوع، زبان، ملیت، رنگ و حتی دین و مذهب نمی‌شناسد، بلکه بهانه‌ای است تا انسان‌ها فارغ از تمام کلیشه‌هایی که امروز با آن‌ها مواجه هستیم، ارادت خود را به شاه کربلا و یاران باوفایش نشان بدهند.

* این گزارش دوشنبه ۱۰ مهر ۱۳۹۶  در شماره ۲۶۳ شهرآرامحله منطقه ۵ چاپ شده است.