نگاهی به مشهورترین خاندان‌های چهارباغ مشهد

شاید قدیمی‌های منطقه ما بهتر از دیگران بدانند که خانواده‌های سرشناس هر محله، چه نقشی در آن محله داشته‌اند؛ از رفع و رجوع برخی امور محله گرفته تا شخصیت‌بخشی به محله، به‌واسطه حضور همین خانواده‌ها صورت می‌گرفت.

همین است که امروز بسیاری محلات، معابر و گذر‌های منطقه ثامن و شهر مشهد به نام خانواده‌هایی است که در آن محله بروبیایی داشته‌اند. در گزارش پیش‌رو، کوچه چهارباغ را انتخاب کرده‌ایم که اگرچه خود از چندین بخش کوچک‌تر تشکیل می‌شود،

از‌آنجا که جزو محلات اعیان‌نشین مشهد به‌شمار می‌رفته، محل سکونت جمعی از سرشناس‌ترین خانواده‌های شهر بوده است. در ادامه تلاش کرده‌ایم به‌اجمال، مهم‌ترین این خانواده‌ها را که در شخصیت‌بخشی به محله چهارباغ نقش داشته‌اند، به شما معرفی کنیم. به‌طور‌حتم، جوان‌های ثامنی پس‌از خواندن این خطوط، وجه‌تسمیه و دلیل نام‌گذاری برخی کوچه‌ها و معابر منطقه را بهتر متوجه خواهند شد.

خانواده مقیم

مشهور‌ترین خانواده سادات رضوی ساکن محدوده چهارباغ، خانواده مقیم آستان قدس بودند. این خانواده در تنها کوچه فرعی بن‌بست منشعب از کوچه حاج‌محمود هراتی ساکن بودند. خانواده مقیم برگزار‌کننده یکی از قدیمی‌ترین روضه‌های ماه محرم در این محله حدفاصل دهه۳۰تا۶۰محسوب می‌شدند.

بزرگ این خانواده، مرحوم سید‌محمد مقیم، خود از خادمان حضرت رضا (ع) و خیاط بود. همچنین تنها پسر وی مرحوم سیدجلال مقیم و داماد بزرگ او، مرحوم کربلایی غلامرضا سلیمان نوری معروف به «خان» نیز خادم ثامن‌الحجج (ع) بودند.

این خانواده همچنین متولیان یکی از موقوفات بزرگ مشهد به نام موقوفات حاج‌آقا خبوشانی محسوب می‌شدند که متاسفانه اغلب این موقوفه در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی نابود شد؛ با‌وجوداین هنوز هم مجالس روضه‌خوانی ماه محرم در دوشاخه عمده این خانواده که پیش‌تر بدان‌ها اشاره شد، برقرار است.

خانواده نامی

از مردان مشهور چهارباغ که بگذریم، باید یادی هم از خانواده «نامی» بکنیم. خانواده‌ای با اصلیت آذری که در میانه‌های کوچه مخابرات ساکن بودند و بر‌خلاف سایر خانواده‌های ساکن این محله، شهرت خانم بسیار بیشتر از آقای خانواده بود.

این زن و شوهر هر دو به شغل خیاطی اشتغال داشتند؛ با این تفاوت بزرگ که مرد فقط خیاط بود، اما زن علاوه‌بر خیاطی، تدریس هم می‌کرد. دختران دهه های۴۰تا۶۰محله چهارباغ از مغازه خانم نامی که در اصل بخشی از خانه‌اش بود، خاطرات گوناگونی دارند. شهرت این زن و خیاط‌خانه‌اش خاصه در دهه۵۰ به‌حدی بود که مشتریانی از تهران به او و شاگردانش کار سفارش می‌دادند.

خانواده گلابگیر‌ها

یکی دیگر از خانواده‌های مشهور چهارباغ قدیم، خانواده گلابگیر‌ها بودند که البته اکنون به نام «زمانیان‌گلابگیر» در سطح جامعه شهرت دارند. این خانواده نیز از ساکنان کوچه حاج محمود هراتی بودند که بوی گل و گلاب همیشه از خانه ایشان بلند بود.

دلیل این امر هم چیزی جز قرا‌رداشتن کارگاه عرق‌گیری این خانواده در حیاط منزلشان نبود؛ منزل نسبتا بزرگ این خانواده، کاربردی بیش‌از یک منزل عادی داشت و هم‌زمان کارگاه و فروشگاه نیز بود. برهمین اساس، مردم محله با مراجعه به این خانه در ایام منتهی به ماه‌های رمضان و محرم، اقدام به تهیه گلاب و عرقیات مورد‌نیاز خود می‌کردند.

خاندان اخوان‌ثالث

نام مهدی اخوان‌ثالث یکی از شناخته‌شده‌ترین نام‌ها بین اهل شعر و ادب معاصر است، اما بد نیست بدانید که او هم یک چهارباغی است. خاندان اخوان‌ثالث که اصالتی یزدی دارند، از ابتدای ورود به مشهد ساکن کوچه روشن چهارباغ شدند.

البته در این محله، آنان را بیشتر به شهرت پدر این شاعر بزرگ یعنی خانواده آق‌علی عطار می‌شناسند. او یکی از معروف‌ترین عطاری‌های مشهد را در محدوده ایستگاه سراب دایر کرده بود و بسیاری از مشهدی‌ها هنگام بروز بیماری به‌جای مراجعه به دکتر، راهی عطاری وی می‌شدند.

خاندان سیستانی

یکی دیگر از خانواده‌های مهم اهل علم ساکن محدوده محله چهارباغ، خاندان سیستانی است. در دو کوچه مهم این محله یعنی کوچه حمام میرزا‌نوروز و کوچه ملک، دو تن از برادران مرجع بزرگ کنونی عالم تشیع آیت‌ا... العظمی سید‌علی سیستانی یعنی آیت‌ا... سید‌محمود و حاج‌جواد‌آقا سیستانی ساکن بودند.

در این بین، منزل حاج‌جواد سیستانی که تنها برادر غیر‌معمم این جمع اهل علم بود، یکی از قدیمی‌ترین محافل روضه‌خوانی مشهد شناخته می‌شود؛ به‌نحوی‌که از همان سال‌های نخست پس‌از شهریور۲۰ تاکنون این محفل عاشورایی هر‌ساله برقرار بوده است.

خاندان قمی

یکی از کوچه‌های قدیمی محله چهارباغ که آن را به بازار قدیم مشهد متصل می‌کرد، کوچه مسجد نقاش است. این کوچه از اواسط دهه۳۰بدین‌سو به‌دلیل انتقال منزل آیت‌ا... العظمی سید‌حسن قمی به آن، به نام ایشان معروف شد.

بدین‌گونه باید گفت یکی دیگر از خاندان‌های معروف چهارباغ در نیم‌قرن گذشته، خاندان قمی است که بزرگ آن، معروف‌ترین شخصیت مذهبی این محدوده در قرن معاصر بوده است. آیت‌ا... قمی از مراجع دینی مبارز قبل‌از انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود که منزلش پایگاه مهم مبارزان بود و برخی از تصمیمات مهم انقلابی خراسان در آن گرفته شد.

خاندان افشار

خانواده افشار، دیگر فامیل قدیمی چهارباغ بودند که تا پیش‌از آغاز تخریب این منطقه در آن سکونت داشتند. منزل این خانواده در تقاطع میدانگاهی چهارباغ و کوچه حاج‌محمود هراتی قرار داشت. حاجی‌افشار که از کارمندان قدیمی مخابرات محسوب می‌شد، به‌دلیل سطح خوب تدین و همچنین برگزاری منظم جلسات قرآن در منزل خود در سطح شهر مشهد معروف بود.

جلسات منزل وی، یکی از پایگاه‌های اصلی پرورش قاریان قرآن مجید مشهد در دهه‌های ۵۰و۶۰شمسی محسوب می‌شد. مرحوم افشار همچنین از فعالان کانون نشر حقایق دینی شناخته شده و در برخی مواقع، جلسات کانون در منزل وی برگزار می‌شد.

خاندان وزیری

یکی دیگر از خاندان‌های قدیمی محله چهارباغ که اکنون و پس‌از تخریب‌های صورت‌گرفته در محل، دیگر اثری از آن‌ها نیست، خانواده وزیری می‌باشد. چهره شاخص این خانواده در دهه‌های ۴۰تا۷۰در چهارباغ مرحوم حاج‌ابراهیم وزیری بود.

وی مالک و اداره‌کننده تنها مغازه املاکی موجود در میدان چهارباغ محسوب می‌شد. منزل شخصی او نیز درست بالای مغازه‌اش و در حاشیه میدان چهارباغ قرار داشت. مرحوم وزیری یک پسر و سه دختر داشت که اغلب آنان به شغل شریف معلمی اشتغال داشتند. او همچنین از نخستین مالکان منطقه سه‌راه کوکای مشهد محسوب می‌شود. برادر وی نیز که به «جدیر» معروف بود، در کوچه مخابرات نمایندگی پخش نوشابه داشت.

خاندان احمدزاده

یکی از خانواده‌های قدیمی محله چهارباغ، خاندان احمدزاده‌هروی هستند. این خانواده از چنان جایگاهی در منطقه چهارباغ برخوردار بودند که یکی از کوچه‌های اصلی این منطقه به نام بزرگ آن یعنی «حاج‌محمود هراتی» معروف شده بود؛ کوچه‌ای که میدان چهارباغ را به کوچه‌های روشن و پنجه متصل می‌کرد.

حاج‌محمود از آن‌چنان جایگاهی از منظر مالی برخوردار بود که بزرگ‌ترین ملاک محل محسوب می‌شد و بخش عمده‌ای از این املاک در کوچه‌ای که به نام خود وی معروف شده بود، قرار داشت. بین قدیمی‌های چهارباغ معروف است که به‌هنگام سفر امان‌ا... خان افغان به ایران، وی در منزل حاج‌محمود اقامت کرده است. طاهر احمدزاده، نخستین استاندار پس‌از انقلاب خراسان معروف‌ترین فرزند حاج‌محمود است.

خاندان افشار لاهوری

خاندان افشار لاهوری، از دیگر خانواده‌های قدیمی چهارباغ محسوب می‌شوند. این خانواده در یگانه کوچه مرکزی منشعب از میدانگاهی چهارباغ که خانه وزیری‌ها نبش آن بود، سکونت داشتند. بزرگ این خانواده یعنی محمد ابراهیم افشارلاهوری که گرایش‌های درویشی نیز داشت، خیاط دیپلماتیک بود و البسه اغلب چهره‌های سیاسی و خارجیان مقیم مشهد را تهیه می‌کرد.

فرزند ارشد وی یعنی محمد‌حسین افشارلاهوری سرهنگ شهربانی بود. البته این خانواده، شاخه معروف‌تری نیز دارد؛ خانواده «شاهین‌فر» که از پزشکان نامی مشهد هستند. شاهین‌فر‌هاو افشار لاهوری‌ها پسر‌دایی و پسر‌عمه محسوب می‌شوند.