تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
چهارباغ؛ کوچه‌ای باقی‌مانده از عهد تیموری
وقتی سخن از«چهارباغ»می‌شود اغلب مردم ایران به یاد «چهارباغ» خیابان تاریخی و مشهور اصفهان می‌افتند، این در حالی است که به گواه اسناد مشهد و به عبارت بهتر توس سال‌های بسیار پیش‌تر از اصفهان، میزبان نخستین چهارباغ بوده است.
اگر چه بر اساس روایت های معتبر موجود، قدمت چهارباغ مشهد را به ابتدای قرن نهم هجری قمری، یعنی دوران حکومت شاهرخ تیموری دانسته اند، اما روایت‌ها و سندهایی موجود است که قدمت محله چهارباغ مشهد را به سال ها پیش از حکومت شاهرخ تیموری نسبت می‌دهد جایی که ساخت آن به همت خواجه‌نظام الملک توسی رخ داده است، البته چهارباغ نابود شده در حمله تیموریان در توس، یگانه چهارباغ پیش از اصفهان خطه خراسان نیست و در همان دوره تیموری ابتدا در هرات و سپس در مشهد چهارباغ‌هایی ایجاد شد که اکنون نمونه هرات آن تقریبا به صورت کامل و نمونه مشهد آن در حد یک محله کوچک باقی مانده است. بی‌مناسبت ندیدیم که مطلب این شماره را اختصاص دهیم به آنچه اکنون به عنوان کوچه و محله چهارباغ در مشهد وجود دارد.
گذشته چهارباغ
همان گونه که اشاره شد سابقه چهارباغ در مشهد دست کم به عهد تیموری می رسد و در دوران شاهرخ تیموری ارگ حکومتی شهر در این محدوده بوده است. در سال های پس از آن نیز خاصه در دوران نادری و عهد قاجار این محدوده از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و محدوده اعیان نشین شهر محسوب می شد.
اگر بخواهیم زمانی را برای تغییر وضعیت این محله بیان کنیم باید دوران احداث خیابان شاهرضا نو یا همان آیت الله خزعلی کنونی یعنی دهه دوم قرن چهارده هجری را آغاز تغییر ماهیت این محدوده قلمداد کنیم. در آن دوران و با احداث این خیابان، بخشی از محله حدفاصل قبرستان سراب تا خیابان مورد بحث از چهارباغ جدا شد و به محله سراب پیوست و همین امر هم باعث شد به مرور زمان بافت این بخش از شهر که روزگاری محل اسکان شخصیت های اداری و حکومتی شهر بود به بافت دیگر مناطق اطراف حرم نزدیک شود، البته تغییر و تحولات سال های پس از انقلاب هم در این امر به شدت مؤثر بود تا جایی که الان از محله قدیم چهارباغ جزیره هایی جدا از هم باقی مانده که مهم ترین آن ها همان کوچه چهارباغ و میدانگاهی آن است.
بازار مرکزی
نخستین پلاک مهم در کوچه چهارباغ امروزی، مجموعه موسوم به بازار مرکزی است که خود از دو بازار شماره یک و دو با دو معماری و تاریخچه جدا تشکیل شده است. این هر دو بازار بر روی زمین های موسوم به نظام الملکی ها ساخته شده اند با این تفاوت که معماری بازار شماره یک ایرانی و اسلامی تر و معماری بازار شماره دو غربی تر است .
بازار شماره یک که سه ورودی دیگر آن به ترتیب در حاشیه خیابان آیت الله شیرازی کنونی یا همان بالاخیابان، حاشیه خیابان آیت الله خزعلی کنونی و شهید رجایی دهه های نخست پس از انقلاب و شاهرضای قبل از انقلاب و انتهای شهرک نظام الملکی ها قرار دارد، اواسط دهه ۷۰ به بهره برداری رسید و در زمان خود یک کار زیبا در راستای حفظ فضای فرهنگی اسلامی خیابان های مجاور حرم بود.
در این بنا برای جلوگیری از ایجاد هرگونه تصویر مخدوشی در فضاهای پیرامونی حرم مطهر نه تنها آجر به عنوان مصالح اصلی نمای آن استفاده شد تا هماهنگی با فضاهای داخلی حرم مطهر داشته باشد، بلکه یک طبقه از آن در پایین تر از سطح تراز شهری منطقه ایجاد شد تا هیچ مزاحمت بصری برای نمای عمومی حرم مطهر رضوی ایجاد نکند، البته این مسائل هیچ کدام رعایت نشد، به ویژه در ساخت فاز2 این بازار که به نوعی در دل بازار نخست در دهه80 ساخته شد، تا این دو بخش بازار مرکزی هر کدام نمادی از نگاه مدیران آستان قدس به شهر در یک دوره زمانی خاص باشند.
بازار مرکزی شماره2 دارای دو ورودی است که ورودی داخل کوچه چهارباغ آن تاحدی با بازار شماره یک هماهنگی دارد، اما فضای این بازار از ورودی حاشیه خیابان آیت الله شیرازی تناسبی با بخش نخست این بازار ندارد. ناگفته نماند که مجموعه بازار مرکزی بزرگ ترین فضای تجاری متعلق به آستان قدس در شهر مشهد است.
کوچک ترین شهرک ایران
درست در مجاورت بازار مرکزی شماره یک، یگانه کوچه کنونی موجود در بافت راسته کوچه چهارباغ قبل از رسیدن به میدانگاهی آن خودنمایی می کند. این کوچه که میزبان کوچک ترین شهرک مسکونی ایران با تنها ۱۷ پلاک مسکونی است به نام فامیل صاحبان اولیه این مجموعه خانه به کوچه نظام الملکی ها مشهور است، البته این کوچه تا سال های ابتدای دهه60 قرن چهارده هجری بخشی از باغ نیمه مخروبه نظام الملک یا همان باغ فلاحتی یکی از چهارباغ قرار گرفته در محدوده محله چهارباغ بود.
در این دوره زمانی توافقی بین ورثه نظام الملک توسی ساکن مشهد با آستان قدس انجام شد که در ازای احداث شهرکی کوچک برای این افراد، آستان قدس در بقیه باغ به احداث یک مجموعه تجاری اقدام کند و بدین گونه بازار مرکزی شماره یک و شهرک نظام الملکی ها و البته چند مغازه ابتدای آن متولد شدند. ناگفته نماند که در بخشی از ابتدای این شهرک ورودی دوم مجموعه آموزشی بین المللی مستقر در کوچه مخابرات قرار دارد که ویژه دانش آموزان عرب‌زبان به ویژه عراقی های مقیم مشهد است.
میدان چهارباغ
کوچه چهارباغ در ادامه به فضایی میدان مانند که به آن میدانگاهی چهارباغ می گویند، ختم شده است. از این میدانگاهی در گذشته 7 و اکنون6 کوچه منشعب می شود. سه کوچه از این جمع بن بست بوده و دو مورد از آن ها در سمت چپ و کوچه دیگری که کوتاه ترین بن بست منتهی به میدان است در سمت راست آن قرار دارد.
کوچه های منتهی دیگر به این میدان، یکی همان کوچه چهارباغ منشعب از بالاخیابان یا خیابان آیت الله شیرازی است و دیگری کوچه مشهور به مخابرات منشعب از خیابان آیت الله خزعلی که در اصل ادامه راسته کوچه سراب و بخشی از قدیمی ترین گذر منتهی به حرم مطهر در شهر است که روزگاری سناباد را به میدان سرسنگ و بازار زنجیر وصل می کردند.
سومین کوچه کنونی منتهی به میدانگاهی چهارباغ هم ادامه همان کوچه مخابرات است که از طریق کوچه قدیمی ملک و راسته کوچه رضوی ها و کوچه چراغ برق به حرم مطهر وصل می شده است
سومین کوچه کنونی منتهی به میدانگاهی چهارباغ هم ادامه همان کوچه مخابرات است که از طریق کوچه قدیمی ملک و راسته کوچه رضوی ها و کوچه چراغ برق به حرم مطهر وصل می شده است. و اما کوچه مفقود شده در این بخش از شهر که روزگاری نگین شهر محسوب می شده کوچه حاج محمود هراتی است که در جریان ساخت یک مجتمع بزرگ تجاری و اقامتی و البته خیابان آیت الله واعظ طبسی به طور کامل نابود شد. حاج محمود هراتی همان شخصی است که خانه وی در کوچه مزین به نامش محل اسکان پادشاه افغانستان به هنگام سفر به ایران بوده است.
میدانگاهی چهارباغ صرف نظر از داستان ورودی های آن از منظر دیگری هم در روزگار گذشته بسیار مهم بوده است. این میدان در سال های نه چندان دور و هنگامی که هنوز بازار سرپوش مشهد خراب نشده بود، یعنی حدود دهه های 20 تا 50 قرن چهارده هجری شمسی محل اجتماع هیئت های عزادار و اجرای مراسم عزاداری قبل از ورود به بازار زنجیر بوده است. به عبارت دیگر نقطه ثقل و هماهنگی دسته های متحد عزاداری محدوده بالاخیابان در روزهای عزای حسینی و رضوی قبل از وارد شدن به بازار مشهد و سپس حرم مطهر رضوی میدانگاهی چهارباغ بوده است.
حسینیه نجفی ها
مهم ترین بنای مذهبی کنونی موجود در محدوده کوچه و میدان چهارباغ، حسینیه نجفی های مقیم مشهد است. این بنا که در انتهای نخستین کوچه سمت چپ میدان و تنها کوچه اختصاصی این محدوده قرار دارد، پیش از تبدیل شدن به حسینیه، محل اسکان خانواده پوریعقوبی بود که قبل از انقلاب نمایندگی قطعات خودروهای سنگین را در سطح شرق کشور در اختیار داشتند.
این خانه قبل از تبدیل شدن به حسینیه شامل یک خانه بزرگ پهلوی اول با آب انبار و استخر اختصاصی و یک خانه قدیمی تر و کوچک تر ساخته شده در انتهای دوران قاجار بود که هر دو این بناها در سال های نخست دهه ۶۰ هجری و پس از تغییر مالکیت تخریب شدند و به یک فضای مسقف بزرگ یا همان حسینیه نجفی های مقیم ارض اقدس تبدیل شدند، البته هرچند تخریب این بنای زیبا باعث نابودی بخشی از گذشته مشهد شده بود، اما حسینیه جانشین آن به دلیل آیین های ویژه ای که میزبان آن است به یکی از نمادهای هویت دینی مشهد در دهه های معاصر تبدیل شد.
این حسینیه در سال های اخیر میزبان عزاداری های خاصی چون مقتل خوانی های باشکوه مرحوم آیت ا... سیبویه که از او به عنوان احیاکننده مقتل خوانی در ایران نام برده می شود و البته مشعل گردانی خاص نجفی ها در شب های عزای حسینی و رضوی بوده و هست.
خانه ای هنری فرهنگی
حدفاصل بین کوچه حسینیه نجفی ها و دیگر فرعی های موجود در سمت چپ میدان، تنها یک پلاک وجود دارد که هرچند اکنون شامل یک دفتر گردشگری و بنای اقامتی است، اما خود داستانی خاص در همین سال های سده معاصر دارد. این خانه در نیمه اول سده چهارده هجری میزبان خاندان فرهنگی افشار لاهوری بوده است.
بزرگ این خاندان یعنی محمدابراهیم افشار لاهوری در سال های دهه ۲۰ تا ۴۰ هجری در فضای تجاری این مجموعه به کار خیاطی مشغول بوده است. البته او خیاط عادی محسوب نمی شده و تنها برای یک قشر خاص یعنی کارکنان کنسولگری بریتانیا و سپس انگلیس در مشهد در درجه نخست و دیگر انگلیسی های مقیم مشهد در درجه دوم خیاطی می کرده است و به عبارت بهتر وی خیاط انگلیسی ها یا خیاط کنسولگری بریتانیا در مشهد بوده است.
فرزندان وی اما راه دیگری را برگزیدند و اغلب در حوزه آموزش و پرورش به فعالیت پرداختند و از جمله یکی از دختران وی مؤسس نخستین دبستان مختلط مشهد در دوران پهلوی دوم و دامادش مؤسس نخستین دبیرستان خصوصی مشهد در همان دوران بودند.
نماهای اطراف میدان
یکی از جاذبه های میدان چهارباغ وجود خانه هایی با نماهای زیبا در دو سوی میدان است. در سمت چپ میدان و در حدفاصل دومین کوچه بن بست داخل میدان تا کوچه منتهی به حرم مطهر رضوی سه پلاک وجود دارد که سازه دو پلاک مربوط به دهه 20 و 30 و سازه پلاک دیگر مربوط به دهه 50 است.
دو سازه نخست از منظر نمای چوبی پنجره های طبقه دوم و سازه سوم از منظر نمای بیرونی خانه دیدنی و شایسته توجه هستند
دو سازه نخست از منظر نمای چوبی پنجره های طبقه دوم و سازه سوم از منظر نمای بیرونی خانه دیدنی و شایسته توجه هستند. پلاک سوم این مجموعه که در مجاورت کوچه بن بست قرار داشته و به خانه وزیری معروف است، نمونه ای کامل از نحوه استفاده کاشی های تزیینی در نمای خانه های مشهد در دهه های 40 و 50 شمسی را به نمایش گذاشته است.
همچنین در سمت دیگر میدان و در نبش کوچه مخابرات منزلی وجود دارد که نمای آن مربوط به سال های انتهایی دوره قاجار بوده و به همین دلیل به ثبت ملی رسیده است. سرانجام اینکه حدود سه سال پیش در میدانگاهی چهارباغ مجموعه ای تاریخی کشف شد که به گواهی کارشناسان میراث یک آب انبار تاریخی بود، اما به دلیل نبود شرایط لازم برای حفظ آن بار دیگر در زیر خاک مدفون شد.
شعبه نفت داخل میدان
آخرین بنای مهم و داستان دار در محدوده کوچه چهارباغ و میدانگاهی آن؛ شعبه نفت موجود در این میدان است. این بنا در نگاه نخست یک شعبه فروش نفت ساده است، اما اگر بدانیم که این شعبه قدیمی ترین شعبه نفت هنوز فعال در مشهد محسوب می شود که سابقه ای بیش از هفتاد ساله دارد، داستان به گونه ای دیگر است؛ زیرا می تواند به عنوان نماد یک دوره از نحوه تولید انرژی گرمایشی در مشهد محسوب شود، البته که این مغازه در روند انقلاب هم به نوعی تأثیرگذار بوده است و مسئول آن یکی از فعالان دوران انقلاب بوده است که تحت نظارت بیت آیت ا... قمی، مخفیانه به توزیع سوخت بین خانواده های فعالان سیاسی و انقلابی بازداشتی اقدام می کرده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
