رنج اهالی پنج‌تن از بوی کانال آب‌های سطحی

چند‌سالی می‌شود که هم‌زمان با گرم‌شدن هوا، ساکنان محلات حاشیه بولوار پنج‌تن و رهگذران این معبر پرتردد، یک گلایه مشترک را مطرح می‌کنند و آن، به‌مشام‌رسیدن بوی نامطبوعی است که گریزی از آن نیست. علت این مشکل وجود کانالی به طول چهارکیلومتر و درست به اندازه طول این معبر است که روزانه صد‌ها هزار‌لیتر آب خاکستری را به‌سمت رودخانه کشف‌رود منتقل می‌کند.

آب جریان‌یافته در این کانال از هزاران واحد مسکونی در محلات مختلف مناطق ۳ و ۴ سرچشمه می‌گیرد. این آب با گرم‌شدن هوا به‌ویژه در تابستان، گاز سولفید هیدروژن تولید می‌کند که از‌طریق تقریبا ۳۰ دریچه‌ای که در این معبر قرار دارد، از زیر‌زمین خارج می‌شود و هر سال با گرم‌شدن هوا، زندگی در این معبر را برای ساکنان سخت می‌کند.

با‌توجه‌به سکونت بیش‌از صد‌هزار شهروند در محلات مجاور با بولوار پنج‌تن و اهمیت رفع این مشکل، میزگردی با حضور نمایندگان شورای اجتماعی محلات، استادان دانشگاه فردوسی، رئیس اداره خدمات شهری شهرداری منطقه‌۴، کارشناسان مربوط به حوزه تأسیسات شهری و کانال‌های شهرداری مشهد برگزار کردیم، با این هدف که علاوه‌بر ریشه‌یابی دقیق معضل، راهکاری عملی برای رفع آن ارائه شود.

اجرای طرح اگو، راه حل مطمئن

گرمای هوا باعث فعل و انفعالات شیمیایی و تولید گاز H۲S یا همان سولفید هیدروژن در کانال می‌شود. شیب شهر هم که از جنوب به شمال است، به نوعی به این مشکل دامن زده و باعث شده است کانال پنج تن، بخشی از فاضلاب را به بیرون شهر هدایت کند. این فاضلاب در زمین‌های کشاورزی حاشیه کشف رود استفاده شده و باعث تولید میوه و صیفی جات آلوده می‌شود.

به‌گفته اهالی بوی نامطبوع آزاردهنده است. اما موضوع مهم تر، آبیاری زمین‌های کشاورزی با همین فاضلاب است و اینکه محصولاتی که از این زمین‌ها کشت می‌شود، به دست مردم می‌رسد. حاضران نشست یادشده، عامل اصلی بوی نامطبوع را آب‌های خاکستری عنوان کردند و گفتند چاره کار، اجرای کامل اگو در منازل است. این طرح در برخی نقاط منطقه اجرا شده است، اما تا جایی که ما اطلاع داریم، بیشتر ساکنان به دلیل هزینه‌های زیاد، تمایلی به متصل کردن فاضلاب منزل خود به اگو ندارند.

محمد هاشمی به نمایندگی از اهالی محله رده که مجاور محله پنجتن قرار دارد، درباره مطالبه چند ساله مردمی می‌گوید: حدود ۱۰ سال است که کانال پنج تن احداث شده است و از همان ابتدا محلات مجاور این معبر در فصل گرما با مشکل بوی نامطبوع آن در فصل تابستان مواجه هستند.

او ادامه می‌دهد: در ابتدا برخی مسئولان وقت، دلیل بوی نامطبوع را شیب نامناسب کانال عنوان کردند که باعث تجمیع آب فاضلاب و ایجاد بوی نامطبوع می‌شود. با ادامه تحقیقات و مطالعات، نادرستی آن مشخص شد و در واقع ما فهمیدیم شیب کانال حجم زیادی از فاضلاب را با سرعت منتقل می‌کند. ما دست از کار نکشیدیم و در نشستی که خرداد ۹۸ در دفتر شهردار وقت منطقه ۴ برگزار شد، موضوع را به اطلاع اعضای شورای شهر وقت رساندیم.

هاشمی ادامه می‌دهد: پیشنهاد‌های بسیاری برای رفع مشکل مطرح شد. برخی از این راهکارها، نظیر شست وشوی مداوم و آهک پاشی اجرا شد، اما نتوانست مشکل را حل کند. در ادامه، نخبگان و معتمدان محلات حاشیه بولوار پنج تن پای کار آمدند.

دکتر رمضان روحانی، از استادان دانشگاه فردوسی، با دعوت از استادان این مرکز علمی تلاش کرد راهکار تازه‌ای برای رفع این معضل پیدا کند. گروه پژوهشی دانشگاه فردوسی، طرحی به شهردار وقت ارائه کرد، اما شهردار منطقه تغییر کرد و نمی‌دانیم طرح به کجا رسید. حتی موضوع رسیدگی به این کانال را برای اجرا در قالب پروژه‌های زودبازده مطرح کردیم، اما رد شد!

راهکار‌های مختلف کارشناسان

برای رفع بوی نامطبوع کانال بولوار پنج‌تن تا امروز مطالعات و تحقیقات متعددی صورت گرفته است. یکی از این تحقیقات ازسوی سیدمهدی‌سادات انجام شده که قبلا رئیس نگهداشت تأسیسات شهری بوده است. او توضیح می‌دهد: در سال ۹۸ تحقیق درباره شرایط گاز‌های مخرب در کانال‌های سربسته را آغاز کردیم.

یکی از نقاطی که مشاور ما درباره آن تحقیقات گسترده‌ای انجام داد، همین کانال پنج‌تن بود. برآورد شده است که در هر ثانیه، حداقل سیصدلیتر آب از این کانال خارج و وارد کشف‌رود می‌شود و این موضوعی جالب برای کنکاش و پژوهش است.

سادات ادامه می‌دهد: نظر کارشناسان ما این بود که این کانال در‌کنار انتقال فاضلاب به کشف‌رود، گاز H۲S نیز تولید می‌کند که برای سلامتی مضر است و اجرای شبکه آب و فاضلاب برای حاشیه شهر، نسبت‌به دیگر پروژه‌های عمرانی در این منطقه، بسیار مهم‌تر و دارای اولویت بیشتر است. البته سؤال این است که تا زمان اجرای کامل شبکه فاضلاب و احداث تصفیه‌خانه چه باید کرد؟

پیدا کردن راهی برای رفع مشکل بوی کانال و جلوگیری از تولید گاز ناشی از آن، ساده نبود و باید تحقیقات گسترده‌ای درباره آن انجام می‌شد. سادات ادامه می‌دهد: به این منظور به چند شرکت دانش‌بنیان در مشهد و اصفهان و شیروان سر زدیم. نتیجه تحقیقات ما رسیدن به سه راهکار بود.

راهکار اول کوتاه‌مدت است؛ یعنی می‌توانیم با اضافه‌کردن پرمنگنات که یک ماده اکسنده بسیار قوی است، بو را کم کنیم. همچنین می‌توان به آن هیدروژن پراکسید و برخی مواد دیگر تزریق کرد تا از میزان بوی بد کاسته شود؛ برای تهیه و استفاده از این مواد، اعتبار زیادی لازم است و همه آن‌ها موقتی هستند. اما راهکار میان‌مدت، تزریق هوا درون کانال است.

این کار را می‌توان به‌صورت مرکزی، سطحی و هوادهی عمقی انجام داد. پیشنهاد ما هوادهی عمقی است و برای استفاده از این روش، به دو زمین با مساحتی در حدود ۵۰ تا ۱۰۰ مترمربع نیاز داریم تا بتوانیم تأسیسات را در آنجا قرار دهیم و به آب هوادهی کنیم. برآورد ما این است که می‌توان با تخصیص حدود ۲۰ میلیاردتومان این طرح را در مدت دو تا سه‌ماه اجرا کرد.

«مدیریت شهری باید از تهدید‌ها فرصت بسازد؛» سادات با بیان این جمله می‌افزاید: درباره این کانال با یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان اصفهان مشورت کردم. به ما گفتند شما مشهدی‌ها مثل ما قدر آب را نمی‌دانید. می‌توانید به این کانال و آب جریان‌یافته درون آن به چشم یک گنج نگاه کنید. مدیریت شهری باید در این حوزه سرمایه‌گذاری کند و با احداث تصفیه‌خانه‌های محلی، از این آب برای فضا‌های سبز بهره ببرد.

آمادگی اجرای پروژه را داریم

مهرداد ملک‌شاهی که دکترای تخصصی شیمی دارد و گروهش می‌توانند مدیران شهری را برای رفع این مشکل کمک کنند، ضمن معرفی و بیان سوابق شرکت دانش‌بنیان خود، به ارائه تحقیقات و طرحی که پیش از این به مدیر شهری منطقه‌۴ ارائه کرده است، می‌پردازد و می‌گوید: گروه پژوهشی ما حدود سیزده‌سال است به‌صورت تخصصی درباره آب و فاضلاب فعالیت می‌کند. شهر‌های دیگر در شرایط مشابه، مشکل را با اجرای تکنیک‌های مختلف مانند استفاده از مواد شیمیایی، جاذب‌ها، درپوش‌های خاص، هوا‌دهی سطحی و عمقی، برطرف کرده‌اند.

استاد دانشگاه فردوسی ادامه می‌دهد: در مطالعات ما طرح‌های مختلفی بررسی شد. یکی از طرح‌ها تزریق مواد شیمیایی به فاضلاب بود، اما به‌دلیل اینکه میزان فاضلاب در طول شبانه‌روز متفاوت است، تنظیم میزان مواد شیمیایی، کاری بسیار دشوار و البته پرهزینه است. پیشنهاد ما، براساس شرایط کانال، هوادهی سطحی است. البته برای این کار، باید محاسبات ریاضی را با دقت و با کمک هوش مصنوعی انجام داد؛ یعنی ابعاد، شکل، پیچ‌خم، محل ورود و خروج فاضلاب، گره‌های هوایی، نقاط کور داخل کانال و‌... را بررسی کرد تا بتوان دونده و مکنده مورد‌نیاز را در نقاطی درست قرار داد.

نکته شایان‌توجه درباره کانال پنج‌تن این است که اگر قرار بود این کار را در کانال‌های سربسته با این طول انجام دهیم، انجام آن فقط در زمستان ممکن بود. اما در این کانال، می‌توان این پروژه را همین الان هم اجرا کرد؛ ضمن اینکه می‌توانیم طرح را بخش‌بخش اجرا کنیم تا نتیجه آن مشخص شود و اگر رضایت‌بخش نبود، آن را متوقف کنیم.

به فکر بهره‌مندی از آب کانال هم باشیم

مسعود رسولی، کارشناس نظارت بر خدمات شهری شهرداری مشهد، درباره انتقادات شهروندان از بوی نامطبوع کانال بولوار پنج‌تن می‌گوید: برای شهرداری مشهد، رسیدگی به وضعیت کانال‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد؛ به‌همین دلیل ۷۴ نیروی کارگر فقط برای لای‌روبی کانال‌های شهر مشهد در ۲۴ اکیپ فعالیت کنند. البته با‌توجه‌به نیاز بیشتر مناطق حاشیه شهر مشهد، بیشتر اعتبارات لای‌روبی و نیروی کارگری خود را در مناطق حاشیه شهر به کار می‌گیریم.

او ادامه می‌دهد: کانال پنج‌تن برای ما بسیار مهم است و برای آن اکیپ ویژه شست‌وشو تشکیل داده‌ایم. به نظر می‌رسد تنها مشکل کانال، اجرا‌نشدن طرح اگوست؛ چون باعث جاری‌شدن حجم زیادی از فاضلاب در آن شده است.

بهرنگ آشورون مسئولیت نظارت بر امور عمرانی سازمان‌ها را در معاونت محیط زیست خدمات شهری شهرداری مشهد عهده‌دار است.

او توضیح می‌دهد: مشهد، دو شیب عمده، یکی از غرب به شرق و دیگری از جنوب به شمال دارد. محله پنج‌تن نیز در موقعیت زهکش شهر مشهد قرار گرفته است. این وضعیت باعث شده است بخش عمده‌ای از آب‌های جاری شهر به منطقه‌۳، ۴ و ۶ هدایت شود و این موضوعی شهری است و تقصیر کسی نیست. البته بخشی از فاضلاب این کانال متعلق‌به منازل همشهریانی است که با وجود ایجاد شبکه اگو درمقابل منزلشان، همچنان فاضلاب خانه خود را به درون کانال‌ها می‌ریزند.

آشورون ادامه می‌دهد: این کار براساس قانون تخلف محسوب می‌شود و برای ترغیب شهروندان به همکاری در اجرای طرح اگو می‌توان تسهیلاتی به آن‌ها ارائه کرد.

این مسئول، نتیجه بازدیدهایشان از این کانال را گزارش می‌کند و می‌گوید: در بازه‌های زمانی که بارندگی نداشته‌ایم، میزان آب خاکستری یا همان فاضلاب خانگی که از انتهای کانال خارج می‌شود، به حدود ۱۹۰۰ لیتر در ثانیه می‌رسد؛ یعنی می‌توان یک تانکر ۳۰ هزار لیتری را در کمتر از ۱۵‌ثانیه با آب آن پر کرد. باید برای بهره‌مندی از این آب فکری کرد، اما درباره ایجاد تصفیه‌خانه شهری در این محدوده، مشکلاتی مانند تملک زمین داریم و البته فعالیت تصفیه‌خانه باعث نارضایتی بخشی از مردم نیز می‌شود.

هزینه ۲ تا ۳ میلیونی اتصال به اگو

طبق نظر کارشناسان تنها راه برای خاتمه‌دادن به بوی نامطبوع کانال پنج‌تن و آثار مخربش، اتصال واحد‌های مسکونی به شبکه اگوست. معاون بهره‌برداری و توسعه فاضلاب شرکت آب و فاضلاب مشهد می‌گوید: حدود ۸۲‌درصد این شبکه اجرا شده و بیشتر نقاط باقی‌مانده نیز مربوط به مناطق‌۳ و ۴ شهرداری مشهد است؛ مناطقی که به‌دلیل نداشتن تصفیه‌خانه تا امروز به اگو متصل نشده‌اند.

البته هم‌اکنون از ابتدای خیابان پنج‌تن تا پنج‌تن‌۴۷، شبکه فاضلاب شهری به‌طور کامل اجرا و مقابل همه واحد‌های مسکونی این محدوده سیفون نصب شده است. برخی از منازل، فاضلاب خود را به این سیفون متصل کرده‌اند و در‌خصوص منازلی که هنوز متصل نشده‌اند، با همکاری شهرداری و بهداشت، پیمایشی انجام داده‌ایم و برای آن‌ها اخطاریه‌هایی ارسال شده است.

مهدی حاجی‌آبادی ادامه می‌دهد: هزینه اتصال فاضلاب منازل به اگو برای هر واحد مسکونی، متفاوت است؛ به این صورت که ممکن است چاه یک خانه در‌مقابل در ورودی آن قرار گرفته باشد و با یک یا دو متر لوله‌گذاری متصل شود، اما خانه‌هایی که در ضلع جنوبی معابر واقع هستند، چاه‌های فاضلابشان فاصله بیشتری با سیفون دارد.

در هر‌صورت هزینه اتصال همه آن‌ها به اگو حداکثر بین ۲ تا ۳ میلیون تومان تخمین زده می‌شود که مانند لوله‌کشی داخل ساختمان است و باید خود مالکان هزینه آن را پرداخت کنند.

احداث تصفیه‌خانه تا ۲ سال دیگر

راه‌اندازی تصفیه‌خانه طبرسی‌شمالی می‌تواند کمک بزرگی به رفع این مشکل کند. حاجی‌آبادی دراین‌باره می‌گوید: ساخت تصفیه‌خانه طبرسی‌شمالی با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی شروع شده است و تا دو سال دیگر به پایان می‌رسد و همه محلات این دو منطقه را که هنوز به اگو متصل نشده‌اند، می‌توان به این تصفیه‌خانه متصل کرد.

البته به‌جز احداث تصفیه‌خانه طبرسی‌شمالی، کار ایجاد شبکه را نیز در منطقه آغاز کرده‌ایم. خط انتقال اصلی شبکه هم‌اکنون به طول ۱۰‌کیلومتر از طبرسی‌شمالی و پنج‌تن از‌طریق خیابان شهید‌آوینی درحال اجراست تا با تکمیل تصفیه‌خانه هم‌زمان شبکه جمع‌آوری آن نیز تکمیل شود.

این مسئول یادآور می‌شود: هوادهی بدون شک امکان تولید گاز و بوی نامطبوع کانال را کم می‌کند، اما به تجهیزات عظیم و پرهزینه‌ای نیاز دارد. من تا امروز نشنیده‌ام که در یک کانال هوادهی انجام شود؛ به‌همین‌دلیل نمی‌توانم درباره این طرح‌ها نظر بدهم. در هر صورت اگر قرار به اجرای طرحی باشد، ما آماده همکاری با شهرداری هستیم. ضمن اینکه پیگیری و تلاش ما، شهرداری و مرکز بهداشت، اتصال واحد‌های مسکونی به اگوست.

استفاده از طرح‌های پژوهشی

موضوع را در‌نهایت با مدیر شهری منطقه‌ ۴ در میان می‌گذاریم. سرپرست شهرداری منطقه می‌گوید: این کانال قبل از محله پنج‌تن هم قرار دارد و باید ببینیم چه اتفاقی رخ داده است که از ابتدای خیابان پنج‌تن تا پنج‌تن‌۴۷ بوی نامطبوع و آزاردهنده آن بیشتر است.

محسن نعیمی‌مقدم ادامه می‌دهد: با وجود اینکه در این محدوده، طرح اگو اجرا و فعال شده است، متأسفانه بسیاری از واحد‌های مسکونی همچنان فاضلاب را در جوی‌ها و کانال آب‌های سطحی که برای بارندگی ایجاد شده است، رها می‌کنند. این فاضلاب که حجم و سرعت کمی دارد، در جوی‌ها راکد می‌ماند و مشکل‌ساز می‌شود؛ به‌همین‌دلیل ما ازطریق مرکز بهداشت و مراجع قضایی، اخطاریه‌هایی صادر کرده‌ایم تا متخلفان را به مراجعه قضایی معرفی کنیم.

او می‌افزاید: برای حل این مسئله از صاحبان طرح‌ها یاری می‌خواهیم و برای اجرای راهکار‌های علمی و عملی با آن‌ها قرارداد خواهیم بست.