حال و هوای تاریخی کوچه «اندرزگو۱۲» احیا شده است 
راسته بازار ایثار پاتوق مانتوفروشهای مشهد است 
حال و هوای تاریخی کوچه «اندرزگو۱۲» احیا شده است
آدم‌ها، خاصه افراد شاخص، هر‌جا که سکونت کنند، بر تاریخ و سرگذشت آن کوچه و خیابان اثر می‌گذارند، آن‌چنان‌که نامشان برای سال‌ها یا قرن‌ها بر نام آن مسیر یا گذر باقی می‌ماند. برخی از این نام‌های ماندگار را می‌توان در نقشه ادوار مختلف مشهد دید؛ همچنین پس از انقلاب و دوران جنگ‌تحمیلی، نام چهره‌های دینی، سیاسی، فرهنگی، علمی و شهدای بسیاری با مصوبه شورای‌اسلامی‌شهر بر روی کوچه و خیابان‌های شهر تابلو خورد. فرعی شماره۱۲ خیابان اندرزگوی مشهد که با نام خیام ثبت شده است، نمونه بارزی از این نوع مسیر‌ها محسوب می‌شود.
کوچه‌ای صفوی با نام‌های بی‌شمار
ناصرالدین‌شاه قاجار در سفرنامه خود از مسیری که اکنون درباره آن صحبت می‌کنیم، یاد کرده است. در‌واقع، نخستین نام شناسایی‌شده برای این مسیر کهن، به آن دلیل که تنها راه دسترسی به ارگ حکومتی (از سمت حرم‌مطهر) بوده، کوچه ارگ است، ولی این کوچه در میان عامه به کوچه بازار هم معروف بوده است.
با‌این‌همه اولین نامی که از سوی حکومت برای این کوچه در نظر گرفته شده، نام حکیم و شاعر بلندآوازه نیشابوری، خیام، است. این نام‌گذاری هم در سال۱۳۱۳خورشیدی اتفاق افتاده است، یعنی درست همان‌سالی که قرار بوده است در مشهد جشن هزاره فردوسی (هزارمین سال تولد فردوسی) برگزار شود.
البته عمر‌خیام بودن این مسیر به درازا نکشید، زیرا با ایجاد خیابان آخوند‌خراسانی، این فرعی ابتدا به کوچه ژاندارمری و سپس به کوچه اشکان تغییر نام داد. اشکان فامیل فرمانده ژاندارمری‌ای بود که ساختمانش در این حدود قرار داشت؛ این نام تا اواخر دهه نخست انقلاب‌اسلامی نام رسمی کوچه بود و تا همین سال‌های اخیر نیز از سوی برخی شرکت‌های خدماتی رسمیت داشت و آنان تا زمانی که قبوض، کاغذی بود، از این نام در قبض‌هایشان استفاده می‌کردند.
در پایان دهه نخست انقلاب‌اسلامی بود که نام اشکان از تابلو‌های ورودی دو طرف کوچه حذف و نام پدر رهبرمعظمانقلاب جانشین آن شد. دلیل این تغییر هم وجود منزل مسکونی مرحوم آیت‌الله حاج سیدجواد خامنه‌ای در فرعی دوم (از سمت غربی یا همان ورودی خیابان شهید اندرزگو) بود.
در نخستین سال‌های ایجادکوچه در دوران صفویه، در این حدود قبرستانی وجود داشت با نام خواجه‌روشنایی
البته صاحبان این سه نام، تنها شخصیت‌هایی نبودند که در عمر دراز این‌کوچه، از نامشان برای معرفی این مسیر استفاده شده است. در دهه‌های نخست ایجاد خیابان آخوند خراسانی، بر تابلو نصب‌شده در تقاطع این کوچه و خیابان آخوند، علاوه بر نام اشکان، عنوان آخوند‌خراسانی۱۲ نیز حک شده بود که در سال‌های اخیر شماره آن به عدد شانزده افزایش پیدا کرد.
همچنین در ابتدای کوچه (از سمت خیابان خسروی‌نو) پس از تغییر‌نام مسیر به شهید اندرزگو، عنوان شهید اندرزگو۱۲ هم‌نشین نام آیت‌الله سیدجواد‌خامنه‌ای بوده است. ناگفته نماند که علاوه بر این نام‌ها، در نخستین سال‌های ایجاد این کوچه، یعنی همان دوران صفویه، در این حدود قبرستانی وجود داشته است با نام قبرستان خواجه‌روشنایی. برای همین هم این مسیر در ابتدای ایجاد، به‌دلیل مجاورت با قبرستان، با نام کوچه پشت‌قبرستان خواجه‌روشنایی یا به‌صورت خلاصه کوچه‌پشت‌قبرستان خواجه خوانده می‌شده است.
بعد‌ها با ایجاد یک فضای سبزی‌کاری بزرگ درون‌شهری در حاشیه غربی کوچه توسط حاج‌کربلایی‌علی‌نامی، مردم منطقه، این کوچه را به اسم حیطه حاج‌کربلایی‌علی هم می‌شناخته‌اند که هنوز این نام در بین قدیمی‌های مشهد مورد‌استفاده قرار می‌گیرد.
ایجاد کاروان‌سرای حاج‌فیض در سال‌های بعد در بخشی از این محدوده سبزی‌کاری‌شده، سبب شد این کوچه در بین مسافران جنوب خراسان و بلوچستان به کوچه حاج‌فیض معروف شود.
همچنین ایجاد حمامی توسط همان حاج‌کربلایی‌علی (ذکر‌شده در بالا) در بخش ابتدایی کوچه، سبب استفاده از عنوان کوچه حمام‌حاج‌علی توسط مردم در سده‌های ابتدایی قرن ۱۴ خورشیدی شد. قرار داشتن مدرسه دولتی گوهرشاد در میانه کوچه و چاپخانه خراسان در ابتدای آن نیز استفاده از دو نام کوچه دبستان گوهرشاد و کوچه چاپخانه خراسان برای معرفی این کوچه را به‌دنبال داشته است.
تاریخی محصور در محوطه سبز دیوانی
بر‌اساس نقشه دالمج (ترسیم‌شده در سال۱۲۴۸خورشیدی)، این مسیر در دوره قاجار، از باغات دیوانی در شرق محوطه ارگ حکومتی مشهد آغاز می‌شده و به کوچه‌ای می‌رسیده که نقطه اتصال کوچه‌های شوکت‌الدوله و حوض‌مونس بوده است.
در آن زمان، این مسیر دارای پنج فرعی جنوبی و شرقی و چهار فرعی شمالی و غربی بوده است که از بین آنها یک مسیر شمالی و دو مسیر شرقی بن‌بست بوده‌اند و بقیه به شبکه کوچه‌های کوچک و بزرگ دورن‌شهری مشهد مرتبط می‌شده‌اند.
همچنین در این مسیر دو آب‌انبار وجود داشته است که هر‌دو در بخش جنوبی کوچه ایجاد شده بوده‌اند. یک قراول‌خانه نیز در دل محوطه سبز خواجه‌روشنایی (در بخش میانی کوچه) قرار داشته است که نیرو‌های حاضر در آن وظیفه حراست از کوچه را به‌ویژه در شب‌های تاریک مشهد عهده‌دار بوده‌اند.
سرانجام آن‌گونه که دالمج در این نقشه ترسیم کرده در حدود ۱۵۰سال پیش، کوچه میزبان دو تکیه نیز بوده است که یکی در ابتدای کوچه (محل تلاقی کوچه و محدوده بازار شهر) و متعلق به صنف قصاب‌ها بوده و دیگری در مجاورت آب‌انبار ساخته شده بود. دو حمام و دو منجلاب همزاد آنها نیز در دو فرعی کوچه قرار داشته که نام یکی‌شان (بنای نزدیک‌تر به بازار) حمام حاج‌محسن‌خان بوده است.
اندرزگو۱۲ بر پایه اسناد موجود در سال‌های پایانی عهد قاجار از منظر بنا‌های عمومی نسبت به سال‌های میانی این دوره تغییر چندانی نکرده و تنها در سال‌های بعد، در مجاورت قراول‌خانه، ساختمان اداره مالیه خراسان ساخته شده است.
ناگفته نماند که این کوچه در دوران پس از به‌توپ‌بستن مجلس توسط محمدعلی‌شاه، یکی از مراکز عمده تجمع مشروطه‌طلبان مشهد بوده است. آنان در سال۱۲۸۸خورشیدی از محوطه حیطه حاج‌کربلایی‌علی به‌عنوان محوطه قشونی برای هماهنگ کردن مشروطه‌خواهان مسلح به‌منظور حمله به ارگ حکومتی شهر و در‌اختیار‌گرفتن کنترل آن بهره می‌برده‌اند.
روایت است که در یکی از درگیری‌های رخ‌داده در حاشیه این حیطه، دو سرباز دولتی کشته شده بوده‌اند و پس از آن کنترل شهر به‌غیر از ارگ حکومتی در اختیار مشروطه‌خواهان افتاده بوده است.
آغاز تحولات کوچه با «آخوند خراسانی»
کوچه اندرزگو۱۲ در دوران حکومت پهلوی‌ها بیشترین تغییر ممکن را به خود دید؛ ابتدا با ایجاد خیابان آخوند‌خراسانی به دو بخش تقسیم شد که بخش کوچک‌تر خیام ماند و بخش بزرگ‌تر اشکان نام گرفت و از محدوده ارگ منفک شد؛ سپس با ایجاد خیابان خسروی‌نو یا همان اندرزگو از محدوده بازار شهر جدا شد و بدین‌ترتیب ماهیت آن که مسیر اتصال ارگ حکومتی به بازار بود، به‌صورت کامل تغییر کرد.
یک قراول‌خانه در دل محوطه سبز خواجه‌روشنایی قرار داشته است که نیرو‌های حاضر در آن وظیفه حراست از کوچه را عهده‌دار بوده‌اند
این تنها تغییرات کوچه در دوره مورد‌اشاره نبود، بلکه بسیاری از بنا‌ها و پلاک‌های آن در این بازه زمانی با تغییرات عمده و شگرفی مواجه شدند. مجموعه باغات دیوانی و سپس باغ و خانه اوطاقان‌میرزا در همان سال‌های نخست این دوره تغییر‌ماهیت دادند و به منازل کوچک و بزرگ و تعدادی پلاک تجاری تبدیل شدند.
حیطه حاج‌کربلایی‌علی هم کمی کوچک‌تر و در طول زمان در بخشی از آن مدرسه دولتی گوهرشاد و در بخش دیگری از آن کاروان‌سرای حاج‌فیض ایجاد شد؛ همچنین دو حمام سابق کوچه تخریب شد و حمام سعدی در بخش ابتدایی کوچه جای آنها را گرفت.
کوچه در این دوران از منظر تعداد فرعی‌ها نیز دستخوش تغییرات درخورتوجهی شد. تعداد فرعی‌های شمالی و جنوبی کوچه به ترتیب به شش و هشت فرعی افزایش پیدا کرد. بن‌بست بودن شاخصه همه فرعی‌های جدید ایجاد‌شده در نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی در این کوچه است؛ همچنین افزایش پلاک‌های تجاری کوچه یکی دیگر از تغییرات درخورتوجه در این دوران است.
سرانجام اینکه ایجاد چاپخانه خراسان در پلاک‌های نخست کوچه (از سمت خیابان خسروی‌نو) در دهه‌های نخست قرن ۱۴ خورشیدی، این بخش از کوچه را به محل رفت‌و‌آمد اهل کتاب در مشهد تبدیل کرد.
احیای کوچه به سبک قاجاری
کوچه اندرزگو۱۲ در دوران پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی فضای متفاوتی را تجربه کرده است؛ از یک‌سو به‌دلیل تغییر و تحولات گسترده بافت پیرامون حرم‌مطهر‌رضوی مورد‌توجه دارندگان بنا‌های زائرپذیر قرار گرفته و برخی پلاک‌های آن، خاصه در مجاورت با خیابان اندرزگو، به هتل و مهمان‌پذیر تبدیل شده است و از‌دیگر‌سو به دلیل پیدا کردن این بافت زائرپذیر، فعالان هیئتی سایر شهر‌ها را هم به خود جذب و تعدادی از پلاک‌های آن به حسینیه شهر‌های مختلف کشور اختصاص پیدا کرده است.
وجود منزل مرحوم آیت‌الله سیدجواد‌خامنه‌ای (پدر رهبرمعظمانقلاب) که اکنون به حسینیه تبدیل شده نیز باعث توجه علاقه‌مندان انقلاب‌اسلامی، به این کوچه و استقرار برخی مجموعه‌های فرهنگی در آن شده است.
جالب است بدانید که اجرای طرح باز‌زنده‌سازی این گذر تاریخی توسط سازمان بازآفرینی شهری شهرداری مشهد از دیگر عوامل رونق این محدوده است. در جریان این طرح علاوه بر سنگ‌فرش شدن کف کوچه، نمای قدیمی برخی بنا‌های تاریخی و قدیمی آن، مانند خانه‌های نوریان و مدقق، احیا و حتی نمای بنای جدیدی، چون هتل مجاور خانه‌نوریان به نمایی قاجاری تبدیل شده است.
مسجد‌حاج‌داداش نیز در جریان این طرح به سبک قاجاری بازسازی شد. ناگفته نماند که تبدیل بنای تخریب شده کاروان‌سرای حاج‌فیض به یک بوستان محلی در میانه دهه۸۰ هم نخستین گام در راستای بهبود شرایط زیستی و فرهنگی کوچه آیت‌الله خامنه‌ای در این دوران بود.
سرانجام اینکه میراث‌فرهنگی هم با‌توجه‌به شرایط این کوچه، همه تلاش خود را به کار بسته است تا با ثبت‌ملی کردن یا واجد ارزش اعلام کردن بنا‌های درخورتوجه و ارزشمند کوچه، گامی اساسی در جهت حفظ هویت آنها بردارد و در‌همین‌راستا بقایای آب‌انبار تشکری، خانه نوریان و حمام سعدی ثبت‌ملی شده‌اند.
نامداران کوچه «شهید اندرزگو۱۲»
آیت‌الله سیدجواد‌خامنه‌ای را باید شناخته‌شده‌ترین فرد ساکن این کوچه در عصر معاصر لقب داد، مردی زاهد و متقی که مورد‌احترام اهالی کوچه بود و با پرورش فرزندان صالحی که در رأس آنها رهبرمعظمانقلاب قرار دارد، نقش بزرگی در تحولات ایران معاصر داشته است.
دکتر محمدتقی‌رادپور، رئیس اسبق بیمارستان امام‌رضا (ع)، هادی رضایی‌گرگانی، اولین ایرانی و تنها معلول عضو تالار مشاهیر جهان و چهره خاص والیبال‌نشسته، حاج‌کربلایی‌علی، مالک حیطه حاج‌کربلایی‌علی و استوار اشکان، فرمانده پاسگاه ژاندارمری مستقر در این کوچه، از دیگر چهره‌ایی هستند که هر‌کدام دوره‌ای از عمر خود را در این کوچه سپری کرده‌اند.
حاج‌غلامعلی حسن‌زاده‌مستوفی و میرزا‌نصرالله هم دو واقف مسجد درخت بید (ابوذر کنونی)، حاج داداش، واقف مسجد‌حاج‌داداش، حاجی‌الهی، احیاگر مسجد درخت بید، حاج محمد‌اسماعیل‌زاده، حلبی‌ساز کهن‌سال کوچه، حاج‌حسین‌عباسی‌مرندی، نجار قدیمی مشهد و صفایی، آرایشگر قدیمی این مسیر، از دیگر افرادی هستند که اغلب عمر خود را در این کوچه گذرانده‌اند.
همچنین خاندان‌های کریمی، نوریان، مدقق، نیکنام عیدیان، تشکری، اذانچی، عباسپور، نسایی، شیخ‌برادران و باقرنژاد نیز از جمله خانواده‌های قدیمی کوچه هستند که یا هنوز در آن سکونت دارند، یا اثری از آنان در این مسیر به یادگار باقی مانده است.
* این گزارش پنج‌شنبه ۳ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۸۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
