صبری که از شهید «بصیر» آموختم 
یادگار «حاج‌عبدالحسین کرمانیان» برای دختران ناشنوای مشهد 
کوچه «سرشور۵»، خانه بسیاری از بزرگان مشهد بوده است
فرعی‌های کوچه کهن «سرشور» هم مانند خود این کوچه، داستان‌های کوتاه و بلند بسیاری را در دل خود پنهان کرده است؛ کوچه «سراسر» که اکنون بیشتر با عنوان رسمی کوچه «سرشور۵» یا «آیت‌الله فقیه‌سبزواری» در مکاتبات اداری از آن نام برده می‌شود هم تابع این قاعده است و حکایت‌های بسیاری را در دل خود دارد؛ حکایت‌هایی که شاید شناخته‌شده‌ترین آنها برای مردم شهر، حول نخستین پلاک این کوچه، یعنی مطلب «دکترمرتضیشیخ» و اقدامات مردم‌دوستانه او تعریف می‌شود؛ البته که برخی بنا‌های دیگر کوچه مانند «حسینیه آیت‌الله فقیه‌سبزواری» و خانه قاجاری تخریب شده «تمدنی» هم داستان‌های ویژه خود را دارند.
نام‌های کوچه «سرشور ۵» از کوچه «دکتر شیخ» تا «بامداد»
نخستین نام ثبتی این کوچه که عمری حدودا دویست‌ساله دارد، کوچه «سراسر» است. این نام که به‌درستی مشخص نیست به چه دلیل برای آن انتخاب شده، تقریبا در همه اسناد پیش از انقلاب‌اسلامی معرف این مسیر است؛ البته در این دوران، مردم عادی برای معرفی این کوچه از اسامی دیگری هم استفاده می‌کردند.
مهم‌ترین نام مردمی این کوچه که هنوز هم برخی قدیمی‌های محله سرشور از آن برای نام بردن از این مسیر استفاده می‌کنند، نام کوچه «مطب‌دکتر‌شیخ» یا به‌طور خلاصه کوچه «دکتر‌شیخ» است. دلیل این نام‌گذاری مردمی هم وجود یکی از مطب‌های پزشک مردم‌دوست مشهدی، مرحوم «دکترمرتضیشیخ»، در ابتدای این مسیر است.
البته در دورانی که عامه مردم این کوچه را به نام دکتر‌شیخ می‌شناختند، اغلب طلبه‌ها و حوزوی‌ها برای معرفی این گذر از نام کوچه «آقای‌میلانی» یا کوچه «آقازاده‌میلانی» هم استفاده می‌کردند که دلیل این نام‌گذاری سکونت «سید‌محمدعلی‌میلانی»، فرزند مرجع بزرگ مشهد، «آیت‌الله العظمی سیدمحمدهادی میلانی»، در این کوچه بود.
کوچه «سراسر» در نیمه دوم سده ۱۴ خورشیدی اسامی رسمی مختلف دیگری هم به خود دیده است؛ «بامداد» که مانند نام «سراسر» هیچ دلیل واضحی برای انتخاب آن در اسناد موجود نیست، معرف این کوچه در نقشه سال۱۳۷۵مشهد است. اندکی بعد هم نام کوچه «شهید‌مجید‌قنادزاده» که خانواده‌اش روزگاری در «سرشور ۸»، یعنی کوچه مقابل «سرشور ۵» زندگی می‌کردند، برای این کوچه برگزیده شد، اما چندی بعد عنوان «سرشور۵» برای معرفی کوچه تعیین شد.
در سال‌های اخیر هم با‌توجه‌به وجود منزل مرحوم «آیت‌الله سید‌جواد فقیه‌سبزواری» در این کوچه، بر تابلوی ابتدای آن علاوه بر عنوان «سرشور۵» عنوان کوچه «آیت‌الله فقیه‌سبزواری» درج شده است. بر تابلوی نصب‌شده بر دیوار پلاک محل اتصال کوچه «آیت‌الله خامنه‌ای» و این کوچه هم علاوه بر عنوان کوچه «فقیه‌سبزواری»، عنوان «آیت‌الله سید‌جواد‌خامنه‌ای۲» به درشتی حک شده است. درعین‌حال روی این تابلو عدد «۱۲/۴قدیم» هم با رنگ زرد و قلمی کوچک‌تر نوشته شده است. این عدد نشان می‌دهد قبل از نام‌گذاری کوچه «اندرزگوی۱۲» به نام «آیت‌الله سید‌جواد‌خامنه‌ای»، مسیر مورد‌نظر با این نام هم در اسناد رسمی شناخته می‌شده است.
«سراسر»، کوچه‌ای بدون فرعی
برابر اسناد موجود از مشهد قدیم، کوچه «سراسر»، حداقل از دوران محمد‌شاه قاجار، یکی از مسیر‌های فرعی و مهم شهر بوده است؛ همچنین اسناد باقی‌مانده از آن دوران می‌گوید که اقدامات عمرانی کمی در این حدود صورت گرفته که در حد‌فاصل ایجاد برج‌وباروی شاه‌طهماسبی قرار داشته است.
رد پای این کوچه را می‌توان در نقشه قاجاری و همچنین در نقشه سال۱۲۳۷خورشیدی مشاهده کرد. در هر دو این نقشه‌ها کوچه مورد‌اشاره نخستین مسیری است که دو محور مهم سرشور و کوچه ارگ در آن دوران را به یکدیگر وصل می‌کند. بر‌اساس آنچه در نقشه قاجاری مشهد ترسیم شده، این کوچه فاقد هر‌گونه مسیر فرعی بوده، اما در دو بخش تغییر مسیر‌های جزئی داشته است؛ ابتدا از مسیر شرقی‌غربی به مسیری شمال‌شرقی جنوب‌غربی با زاویه کمتر از ۴۵درجه تغییر مسیر داده، سپس بار دیگر به مسیری شرقی‌غربی تبدیل شده است. نبود هیچ بنای عام‌المنفعه‌ای در این کوچه در آن دوران نشان می‌دهد مهم‌ترین کاربری این مسیر حداقل در دوران قاجاری، کاربری ارتباطی آن بوده است.
ناگفته نماند که شرایط این کوچه در نیمه دوم قرن۱۳ خورشیدی (دوره قاجار)، تفاوت چندانی با سال‌های قبل از آن پیدا نکرده و تنها یک فرعی شمالی بن‌بست به ساختار آن افزوده شده است. دلیل ایجاد این فرعی هم با‌توجه‌به شرایط کوچه و اسناد موجود از آن دوران، تقسیم یک پلاک بزرگ کوچه بین وارثان مالک قبلی بوده است.
«سراسر»، کوچه روحانیون، تاجران و بازاریان
کوچه «سراسر» در نیمه نخست سده ۱۴ تغییرات گوناگونی را به خود دیده است. افزوده شدن سه فرعی به این کوچه، نخستین تغییر آن است. یکی از این فرعی‌ها، شمالی و دو فرعی دیگر جنوبی بوده است و با‌توجه‌به نقشه مشهد در ابتدای دوره پهلوی، همه این فرعی‌ها، از تقسیم پلاک‌های کوچه به ابعاد کوچک‌تر ایجاد شده‌اند.
بخش دوم تغییرات کوچه در این دوره به تغییر بافت ساکنان آن باز می‌گردد. در این دوره با سکونت مرحوم «آیت‌الله سید‌جواد فقیه‌سبزواری»، فرزند بزرگ مرجع وقت ساکن مشهد، یعنی «آیت‌ا... سید‌حسین فقیه‌سبزواری»، برخی از روحانیون وقت مشهد، خانه‌های این کوچه را خریدند. ناگفته نماند حضور آقازاده «آیت‌الله میلانی» در این کوچه بین سال‌های میانی دهه۴۰ و ابتدای دهه۵۰ این جو را تشدید کرد.
ایجاد مطب «دکتر شیخ» در ابتدای کوچه «سراسر» در دهه‌های میانی قرن گذشته نیز باعث توجه بخش دیگری از مردم، از جمله کسبه بازار بزرگ مشهد به این کوچه شد، تا‌جایی‌که در آخرین سال‌های این دوره، ساکنان کوچه اغلب روحانی، تاجر و بازاری بودند.
کوچه‌ای با مراکز اقامتی بسیار و خانه‌های تاریخی مهجور
بعد‌ها و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اجرای طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم‌مطهر عاملی شد تا بسیاری از سرمایه‌گذاران کوچه‌های جنوبی خیابان شهید اندرزگو را برای اجرای پروژه‌های عمرانی خود انتخاب کنند و این موضوع سبب تغییرات بسیاری در ساختار کوچه شد.
هم‌اکنون صرف‌نظر از چند پلاک نخست کوچه از جانب «سرشور» و پلاک‌های فرعی «فقیه‌سبزواری۴» که هنوز بافت قدیم خود را حفظ کرده‌اند، اغلب پلاک‌های کوچه، تخریب و به مجموعه‌های اقامتی تبدیل شده‌اند یا کارگاه‌های ساختمانی هستند که در آینده نزدیک به مجموعه‌های اقامتی تبدیل می‌شوند. نکته شایان‌توجه این است که بیشتر پلاک‌های اقامتی جدید این کوچه تحت‌عنوان حسینیه زائرسرا که نوعی اقامتی ویژه مشهد محسوب می‌شود، ایجاد شده‌اند.
متأسفانه در جریان این تبدیل حالت‌ها، یگانه پلاک ثبت‌ملی‌شده کوچه، یعنی منزل قاجاری «تمدنی» نیز تخریب و به بخشی از یک مجموعه اقامتی تبدیل شده است. البته هنوز چند پلاک از جمله مطب سابق «دکتر شیخ»، حسینیه «مرحوم فقیه سبزواری»، خانه قرار‌گرفته در انتهای کوچه در‌دار و مجاور مطب «دکتر شیخ»، خانه «قمر‌خانم» یا خانواده «زارعکار» در انتهای فرعی شماره۴ و خانه «فکور پارسا» در فرعی نخست این کوچه به‌عنوان پلاک‌های دارای ارزش تاریخی شناخته می‌شوند.
نامداران کوچه «سراسر»
مرحوم «آیت‌الله سید‌جواد‌فقیه‌سبزواری»، پسر «آیت‌ا... العظمی‌فقیه‌سبزواری» (ایجاد‌کننده منطقه طلاب مشهد)، اغلب عمر خود را در این کوچه سکونت داشت و اکنون نیز خانه او به‌عنوان حسینیه، پذیرای عاشقان اهل‌بیت (ع) است؛ همچنین «سید‌محمد‌علی میلانی»، فرزند «آیت‌الله العظمی سید‌محدهادی حسینی میلانی»، نیز سال‌های چندی ساکن یکی از خانه‌های ابتدایی این کوچه بود.
وجود مطب پزشک نیک‌اندیش مرحوم «دکتر مرتضی شیخ» نیز باعث شده است بسیاری از مردم وی را از بزرگان این کوچه بدانند. خاندان «زارعکار» از دیگر ساکنان قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند و مادر این خانواده هنوز هم در خانه ارزشمند و قاجاری اجدادی خویش که در بین اهل فرهنگ و تاریخ مشهد به نام «خانه قمر‌خانم» معروف است، سکونت دارد؛ همچنین باید از خانواده «فکور پارسا»، از نیرو‌های لشکر همیشه‌پیروز۷۷ خراسان، به‌عنوان دیگر خانواده قدیمی این کوچه که مالک و ساکن یکی از خانه‌های زیبای باقی‌مانده آن هستند، یاد کرد.
«حجت‌الاسلام‌والمسلمین موسوی» و «حجت‌الاسلام‌والمسلمین شاهرودی»، از مدرسان حوزه مشهد، و خانواده‌هایشان هم در سال‌های نه‌چندان دور ساکن این کوچه بودند؛ همچنین خانواده‌های «قاسمی»، «شکرچی»، «نجفی»، «فاطمی»، «احمدی»، «خامسی»، «امینی»، «زهرایی»، «سبط»، «معافی»، «کفشدار»، «حسینی»، «برادران»، «اذانچی» و «گچکار تهرانی» نیز هر‌کدام در دوره‌ای از زمان ساکن این کوچه بوده‌اند و برخی از آنان هنوز هم در آن سکونت دارند.
خانواده «طوطی‌زاده» نیز مالک تنها فروشگاه فعال در این کوچه است. سرانجام اینکه روزگاری خانواده «تمدنی» ساکن خانه‌ای تاریخی و ثبت‌ملی‌شده در این کوچه بودند که متأسفانه در جریان احداث یک مجتمع اقامتی بزرگ در حاشیه شمالی کوچه، این خانه از بین رفت و آنان نیز از کوچه مهاجرت کردند.
* این گزارش دوشنبه ۲۱ آبان‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۵۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
