سرای عزیزالله اُف، یادگار شکوه اقتصادی مشهد

سرای عزیزالله اُف یکی از قدیمی‌ترین ابنیه اقتصادی شهر مشهد است؛ سرایی که برای مدتی طولانی مکان داد‌و‌ستد‌های کلان در محله پایین‌خیابان مشهد بود و حتی امروزه نیز با وجود ضعف بنیه ساختمانی و تلاش برای بازسازی بنا، همچنان شاهد تکاپو‌های اقتصادی است؛ با‌این‌حال، هدف از نگارش این نوشتار، صحبت کردن درباره این بنای تاریخی که در سال‌۱۳۸۰‌خورشیدی ثبت‌ملی شده است، نیست.

در‌این‌باره نوشته‌های بسیاری وجود دارد که علاقه‌مندان به تاریخ معماری و تاریخ مشهد می‌توانند به آنها مراجعه کنند. آنچه مقصد ماست، بازشناسی نامی است که بر روی این بازار قدیمی باقی‌مانده و درواقع، بسیاری از خوانندگان عزیز، از خط و ربط آن اطلاعی ندارند.

به‌راستی «عزیزالله اُف» که بود و در مشهد قدیم چه عنوان و سمتی داشت؟ آیا باید نام «عزیزالله اُف» را متعلق به یک فرد بدانیم یا باید خاندانی را به این عنوان بخوانیم؟

شاید باورش برای خیلی‌ها دشوار باشد که سرای «عزیزالله اُف» یادگار یهودیانی است که روزگاری در مشهد می‌زیستند؛ یادگاری که در دهه‌۱۳۴۰ خورشیدی به «حاج‌غلامحسین سالم‌مشهدی» واگذار شد و به‌این‌ترتیب، از روزگار فعالیت یهودیان مشهد در آن، تنها نام «عزیزالله اُف» باقی ماند. 

مطلب مرتبط سرایی که دوباره «عزیز» می‌شود

در باب حضور یهودیان در مشهد

ظاهرا ورود یهودیان به شهر مشهد به دوره نادرشاه افشار بازمی‌گردد. نادر به تقلید از سلاطین صفوی، اقلیت‌های مذهبی را برای رونق اقتصادی پایتخت خود وارد شهر مشهد کرد؛ البته حضور اقلیت‌های مذهبی در مشهد، تاریخی درازدامن‌تر دارد. شواهدی از فعالیت اقتصادی ارامنه در مشهد، طی دوره صفویه و در برخی متون تاریخی دیده می‌شود و به‌همین‌دلیل، اصلا بعید نیست که یهودیان نیز دست‌کم به‌عنوان بازرگان، دیرزمانی قبل از فرمان نادرشاه افشار، به مشهد آمد‌و‌شد داشته بوده باشند.

قرار گرفتن این شهر بر سر راه بازرگانی به سوی مرو و فرارودان، می‌توانست دلیل خوبی برای استقرار معدود تجار یهودی باشد که به‌دنبال گشودن راه‌های تجاری امن و تجارتخانه‌های وابسته به خود در شهر‌های شمال شرقی ایرانِ بزرگ بودند؛ با‌وجود این، جست‌وجوی تاریخی برای کشف زمان استقرار خانواده‌های یهودی در مشهد به دوره‌ای فراتر از افشاریه راه نمی‌یابد.

یهودیان در محله قدیمی عیدگاه استقرار یافتند؛ محله‌ای که از نظر اقتصادی، مرکز معاملات عمده با نواحی شرقی خراسان بود و تجارتخانه‌های بزرگ و کاروان‌سرا‌های شلوغی داشت. این استقرار طبعا مورد حمایت نادرشاه بود و باعث شد طی دوران دوازده‌ساله سلطنت وی، بر جمعیت یهودیان مشهد افزوده شود و چنان‌که «حبیب لوی» در جلد سوم کتاب «تاریخ یهود ایران» می‌نویسد، آنها آزادی عمل زیادی به‌دست آوردند.

این آزادی عمل، به آنها امکان ایجاد یک «کلونی» (مجموعه) یهودی را در محله عیدگاه داد؛ خانه‌هایی مجاور یکدیگر که به‌هم راه مخفی داشتند و یهودیان را از تردد در کوچه‌ها بی‌نیاز می‌کردند و البته بر جنبه رازآلود بودن رفتار آنها می‌افزودند.

یهودیان مشهد بعد‌ها و در دوره قاجار -هنگام سلطنت محمدشاه- مسلمان شدند تا بتوانند در محیط اسلامی شهر مشهد به فعالیت‌های اقتصادی خود ادامه دهند، اما همه منابع تاریخی یهود از آنها با عنوان «آنوسی» یاد می‌کنند؛ واژه‌ای که نشان می‌دهد احتمالا برخی از یهودیان مشهد بر کیش اجدادی خود باقی بودند و فقط در ظاهر ادعای مسلمانی داشتند.

البته در اینجا فرصت آن نیست که درباره زندگی دوگانه یهودیان مشهد و روابط آنها با اروپاییان صحبتی داشته باشیم و این مهم را به زمانی دیگر موکول می‌کنیم تا بتوانیم با تفصیل بیشتری به بررسی آن بپردازیم.

تصویری از برادران عزیزالله اُف در تجارت‌خانه

خاندان «عزیزالله اُف»

خاندان «عزیزالله اُف» یکی از خاندان‌های آنوسی ساکن مشهد بود که به کار تجارت اشتغال داشت. از میان این خاندان، سه برادر که فعلا اطلاعی از نام آنها نداریم، دست به احداث سرای بزرگی در مرز محله پایین‌خیابان و عیدگاه زدند.

این سرا، به نام خود آنها، سرای «عزیزالله اُف» نامیده و در دوره پهلوی اول افتتاح شد. سرای «عزیزا... اُف» در سه طبقه ساخته شد و در ابتدا، اکثریت کاسبان مستقر در آن، آنوسی‌های ساکن مشهد بودند؛ به‌این‌ترتیب، این تجارتخانه بزرگ به مرکز فعالیت‌های اقتصادی یهودیان مشهد تبدیل شد و دست‌کم تا دهه‌۱۳۴۰‌خورشیدی این موقعیت را حفظ کرد.

در «فتومشهد» امروز، دو تصویر می‌بینید؛ تصویر نخست سه برادر «عزیزالله اُف» را در سال‌۱۳۰۹ خورشیدی نشان می‌دهد و تصویر دوم عکسی دیده‌نشده از «سرای عزیزالله اُف» و مربوط به دوره پهلوی اول است؛ جمعیت حاضر در عکس را عموما یهودیان آنوسی مشهد تشکیل می‌دهند.


* این گزارش دوشنبه ۱۹ آذرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۸۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.