دکتر حسین سامی‌راد؛ اولین دکتر بچه‌های مشهد

تاریخ پزشکی اطفال شهرمان با اسم «حسین سامی‌راد» گره خورده است. پزشکی که اولین‌های بسیاری را برایمان رقم زده است، اما چهره گمنامی در مشهد دارد و هیچ کجا نامی از او دیده‌نمی‌شود. اولین متخصص بیماری‌های کودکان، مؤسس درمانگاه رازی، مؤسس انجمن تعاون بهداشتی برای مبارزه با بیماری سفلیس، رئیس هلال احمر مشهد، رئیس انجمن حمایت از جذامیان مشهد و...
از آنجا که دکتر شیخ به واسطه کارهای خیر فراوان نزد مشهدی‌ها مشهور است و بیمارستانی ویژه کودکان نیز به نامش نام‌گذاری شده؛ برخی تصور می‌کنند او اولین متخصص اطفال در مشهد بوده‌است؛ اما اطلاعات ما نشان می‌دهد دکتر حسین سامی‌راد را باید اولین پزشک متخصص اطفال مشهد دانست.

این مرد بزرگ بعد از دانش‌آموخته‌شدن از رشته طب از فرانسه به کشور بازگشت و به کمک چند تن از پزشکان دیگر، مدرسه طب را راه‌اندازی کرد و یکی از پایه‌گذاران دانشگاه علوم پزشکی مشهد شد. برای اینکه بیشتر با این پزشک حاذق آشنا شویم سری به بخش‌های اسناد، روزنامه‌ها، تاریخی شفاهی و کتابخانه تخصصی تاریخ بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی زدیم. 

همچنین مقاله‌های مختلفی را بررسی کردیم. برای شناخت بهتر روحیات دکتر سامی‌راد با دکتر لطفی،‌ اولین بانوی مشهدی که تخصص اطفال را زیر نظر دکتر سامی‌راد گرفت و همچنین دکتر محمدرضا قوام نصیری که پدرش سال‌ها با دکتر سامی‌راد دوست بود گفت‌وگو کردیم.

پزشکی موروثی

در کتاب تاریخ پزشکی نوین مشهد نوشته غلامرضا آذری خاکستری آمده است؛ حسین سامی‌راد متولد سال1284 در بجنورد است. او در یک خانواده اصیل ایلاتی متولد شده که جد اندر جد طبیب و پزشک بوده‌اند. تربیت در چنین خانواده‌ای زمینه‌ساز علاقه‌مندی‌اش به علم طبابت شد.

سامی‌راد دوره تخصص خود را در بیماری‌های اطفال به پایان رساند و سال1315 مدرک دکترای پزشکی خود را با درجه ممتاز از پاریس دریافت کرد و متخصص اطفال شد

 دوره دبستان را در زادگاهش و دوره دبیرستان را در سال1304 در دارالفنون تهران به پایان ‌رساند. او با پیشنهاد پدرش، دکتر اسماعیل‌خان، طبیب و جراح حاذق اواخر دوره قاجار در دارالفنون به تحصیل طب پرداخت. مدتی به تدریس درس‌های ریاضی و طبیعی در دبیرستان ثروت پرداخت، سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت.

سامی‌راد دوره تخصص خود را در بیماری‌های اطفال به پایان رساند و سال1315 مدرک دکترای پزشکی خود را با درجه ممتاز از پاریس دریافت کرد و متخصص اطفال شد.

ناگفته نماند که او بعد از به پایان رساندن درسش مدتی را در اروپا ‌ماند و افزون بر تحصیل در رشته پزشکی و اخذ تخصص در طب اطفال، در علم تشریح و فیزیولوژی نیز پیشرفت زیادی کرد و حتی مدتی در دانشگاه پاریس به تدریس پرداخت. او پس از مدتی توقف در ایتالیا و فراگیری دانش مربوط به «مالاریاشناسی» به تهران بازگشت.

به عشق مشهد کار در تهران را رها کرد

به نقل از خاطرات دکتر امیر اسماعیل سندوزی در پایگاه دندانپزشکی(ایردن)؛ دکتر سامی‌راد بعد از گذراندن خدمت سربازی، در سال 1318 برای تدریس به دانشگاه تهران دعوت شد. اما علاقه‌اش به خراسان سبب شد تا به مشهد بازگردد. از طرفی می‌دانست که خدمات پزشکی در پایتخت، بسیار فراوان‌تر از دیگر نقاط ایران است.

 به همین دلیل، با وجود درآمد عالی و امکانات گسترده در تهران راهی مشهد شد. او می‌دانست در این شهر مانند بسیاری از شهرهای ایران تفاوتی بین پزشکی اطفال با بزرگسالان قائل نیستند و مرگ و میر کودکان زیاد به چشم می‌خورد، به همین دلیل تلاش‌های بسیاری در این زمینه انجام داد. 

دکتر سامی‌راد در خاطره‌هایش نقل می‌کند: «از درجه عقب‌ماندگی جامعه آن‌زمان همین بس که در میهمانی‌ای که به‌دلیل ورودم به مشهد از طرف خانواده ترتیب داده شده بود، برای دوستانم توضیح دادم که تخصص اطفال از پاریس گرفته‌ام. یکی از دوستان گفت که ای کاش چند سال بیشتر در فرنگ مانده بودی تا درجه دکترای بیماری‌های بزرگسالان را می‌گرفتی!»

دکتر در سال1319 خورشیدی با کمک شهرداری، نخستین درمانگاه رایگان اطفال را در مشهد افتتاح کرد. درمانگاهی که تحولی بزرگ در بهداشت و سلامت کودکان شهرمان به وجود ‌آورد.

نخستین آموزشگاه بهداشت خراسان

براساس شماره هجدهم (سال1393) فصلنامه تاریخ پزشکی؛ با آنکه پزشکی نوین در ایران و مشهد دایر بود، اما مشهد وضعیت بهداشت و درمان مناسبی نداشت تا حدی که روس‌ها به فکر تأسیس داروخانه و مطب مجانی برای کمک به درمان بیماران می‌گیرند. 

به عبارتی با وجود تأسیس تعداد اندکی بیمارستان و درمانگاه در مشهد؛ با آنکه پزشکان بزرگی در شهرمان در آن دوران خدمت می‌کردند، اما هنوز نگرانی‌هایی درباره بهداشت و درمان شهر وجود داشت. زیرا هنوز کادر درمان آموزش‌دیده‌ زیادی در شهر نبود و با وجود تأسیس بیمارستان امام رضا(ع) هنوز نیاز به پزشک حاذق در بخش‌های مختلف دیده می‌شد. 

دکتر محمدرضا قوام نصیری به نقل از پدرش علیرضا قوام نصیری می‌گوید: «محل اولیه برگزاری کلاس‌ها، دبیرستان فردوسی، واقع در چهارراه کلانتر مشهد بود

از این‌رو سامی‌راد و تعدادی از پزشکان به فکر تأسیس آموزشگاه بهداشت در مشهد افتادند تا دست‌کم این شهر بزرگ را از نظر پرستار و بهیار خودکفا کنند.» سال1319 با وجود مشکلات سر راه، دکتر سامی‌راد توانست اولین آموزشگاه بهداشت مشهد را با همکاری دکتر «رضا سالاری» و تنی چند از پزشکان معروف آن روزگار تأسیس و به اداره آن بپردازند.

دکتر محمدرضا قوام نصیری به نقل از پدرش علیرضا قوام نصیری می‌گوید: «محل اولیه برگزاری کلاس‌ها، دبیرستان فردوسی، واقع در چهارراه کلانتر مشهد بود. از آنجا که مدیر مدرسه دوست یکی از پزشکان آن گروه بود، حاضر شد دو کلاس را از ساعت4 بعدازظهر در اختیارشان قرار دهد.

 آن‌زمان هنوز مدرسه برق نداشت و برای روشنایی کلاس‌ها آن‌ها با پول خودشان دو عدد چراغ‌ گردسوز خریدند. در آن‌زمان کل شاگردان آموزشگاه بهداشت به بیست‌نفر هم نمی‌رسید. دکتر سامی‌راد که در آن‌زمان رئیس و معلم این آموزشگاه بود، برای تشویق جوانان به تحصیل به‌طور هفتگی در این آموزشگاه سخنرانی می‌کرد.»

اولین دانش‌آموختگان مدرسه طب

طبق نوشته نشریه سازمان نظام پزشکی مشهد«سیمرغ سپید » در سال 1396؛ دکترسامی‌راد هر بار یکی از شگفتی‌های جهان طب را با زبان شیرین و کلام فصیح خود به دانش‌آموزان معرفی می‌کرد تا بتواند بیشترین جذب دانش‌آموز را داشته باشد. به‌‌دلیل استقبال زیاد دانش‌آموزان برای ورود به این آموزشگاه آزمون می‌گرفتند.

 به‌طور مثال فقط از دبیرستان فردوسی، 72نفر برای ورود به این رشته ثبت‌نام کردند.دوره‌های آموزش بهیاری در آموزشگاه بهداشت مشهد دوساله بود و پس از آن، افراد به فراخور نیاز، جذب مراکز بهداشتی می‌شدند. با گذشت حدود یک‎سال از تأسیس آموزشگاه و اشغال ایران توسط متفقین، ارزش کار دکتر سامی‌راد معلوم شد.

 او که پس از شهریور 1320 به عنوان رئیس بیمارستان امام‌رضا(ع) تعیین شد، با استفاده از همین نیروهای جوان، بخش مهمی از نیازهای کادر درمان را در مشهد تأمین کرد. مدتی بعد از آن، به همت او، درمانگاه رازی تأسیس و تا مدتی از مهم‎ترین مراکز درمانی شهر مشهد بود.

تربیت پزشک برای شهرستان‌ها

براساس شماره هجدهم (سال1393) فصلنامه تاریخ پزشکی؛ در آذر سال1323و با افتتاح انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی شعبه خراسان، کمیسیون بهداری این انجمن هم آغاز به کار کرد. مطب مجانی زیرنظر پزشکان ایرانی و شوروی در محل تیمارگاه شهرداری (اول خیابان خواجه‌ربیع) کنار آتش‌نشانی و با حضور کنسول اتحاد شوروی و دکتر سامی‌راد که رئیس کمیسیون بهداری انجمن روابط فرهنگی بود، افتتاح شد.

خودش برای وزیر فرهنگ وقت «مرحوم حکمت» برد و اجازه تأسیس آموزشگاه‌های بهداری را گرفت که بعدها در خراسان و اصفهان و شیراز تأسیس شد

 در این مراسم سامی‌راد ضمن تشکر از پزشکانی که حاضر شده‌اند فقط به‌دلیل نوع‌دوستی به مداوای بیماران بپردازند به پیشرفت‌های پزشکی اشاره کرد و مژده داد که افتتاح مطب اولین قدمی است که به منظور توسعه روابط بهداشتی ایران و شوروی برداشته و کمیسیون بهداری به طور یقین در آینده موفق خواهد شد برای بهبود امور بهداشتی این ناحیه خدمات مفیدی انجام دهد.

بعد از سال 1320 دکتر سامی‌راد به فکر تربیت پزشک برای شهرستان‌ها افتاد و برای رسیدن به این هدف، قانون تأسیس آموزشگاه‌های بهداری را شخصاً نوشت و خودش برای وزیر فرهنگ وقت «مرحوم حکمت» برد و اجازه تأسیس آموزشگاه‌های بهداری را گرفت که بعدها در خراسان و اصفهان و شیراز تأسیس شد.

پس از آن مصمم شد آموزشگاه بهداری خود را تبدیل به دانشکده پزشکی کند. برای این منظور تأیید مصوبه طرح تأسیس دانشگاه‌های شهرستان‌ها را با کمک استادان و دوستانش از مجلس گرفت و پایه دانشکده پزشکی مشهد گذاشته شد که در ۱۳۲۸ افتتاح و از ۱۳۳۱ ریاست آن به سامی‌راد سپرده شد. او در سال‌های بعد از 1338 به تأسیس دانشگاه پزشکی مشهد در خیابان دانشگاه اقدام کرد.

رسمیت‌دادن به پزشک اطفال

دکتر سامی‌راد در سال ۱۳۳۴ به ریاست بیمارستان امام رضا(ع) می‌رسد. اولین کاری که انجام می‌دهد بخش کودکان را به عنوان نخستین بخش ویژه بیماری‌های اطفال دایر می‌کند. با شکل گرفتن این بخش مردم با نام طب اطفال آشنا شدند. زیرا تا قبل از آن تفکیکی بین درمان بزرگسال و کودک وجود نداشت.

 در خاطرات دکتر شاهین فر آمده است: «پس از آنکه پروفسور هامرشلاک از کار کناره گرفت؛ دکتر حسین سامی‌راد به ریاست بیمارستان انتخاب شد. در این ایام دو واحد پرورشگاه (یک نوانخانه و یک دارالتربیه) ویژه کودکان وجود داشت که وی آن‌ها را سرپرستی می‌کرد. چون بخش اطفال برای آموزش دانشجویان ضروری بود، یکی از ساختمان‌های پرورشگاه (دارالتربیه) به بخش اطفال تبدیل شد. 

سپس دکتر سامی‌راد به ریاست بخش و دکتر حسین قهرمان به عنوان معاون بخش انتخاب شدند. با توسعه دانشگاه و استخدام متخصصان، این بخش فعال و دکتر هدایت یغمایی و دکتر محمدتقی صراف نیز از دانشگاه به بخش کودکان بیمارستان امام رضا(ع)اعزام شدند.»

پزشکی در کنار ادبیات

از اسناد باقی‌مانده از دکتر سامی‌راد در روزنامه‌ها و مجله‌ها می‌توان فهمید که او علاوه‌بر پزشکی و درمان در فعالیت‌های ادبی هم دستی بر آتش داشته است. آن‌طور که از نوشته‌های به‌جا مانده می‌توان دریافت، این است که او نویسنده‌ای چیره‌دست بود که در زمینه‌های مختلف می‌نوشت و با آرایه‌های ادبی و سبک‌های نگارشی به طور کامل آشنا بود و از عهده نگارش هر متنی بر می‌آمد.

روزنامه خراسان یکی از روزنامه‌هایی بود که بخش مهمی از یادداشت‌های سامی‌راد را در قالب سرمقاله و با عنوان مقالات وارده منتشر کرده است

برخی دوستانش معتقد بودند که او ادبیات را حتی بهتر از طبابت می‌شناخت. مقالات مختلف وی درباره موضوعات متنوع در روزنامه‌های دهه 1320 مشهد، به طور متوالی چاپ می‌شد. روزنامه خراسان یکی از روزنامه‌هایی بود که بخش مهمی از یادداشت‌های سامی‌راد را در قالب سرمقاله و با عنوان مقالات وارده منتشر کرده است. 

مروری بر آرشیو روزنامه خراسان نشان می‌دهد که نخستین سرمقاله وارده به این روزنامه، در شماره73 آن، مورخ 30شهریور 1328، با عنوان «تعلیم و تربیت نسل‌ امروزی» به قلم سامی‌راد منتشر شده است. محتوای این مقاله تذکری است به وزارت فرهنگ وقت برای جدی‌گرفتن فنون تربیتی و آموزشی در مدارس کشور؛ مقاله‌ای که ارتباطی با تخصص او، یعنی پزشکی نداشت، اما نشان می‌داد که او دغدغه‌های دیگری به جز درمان هم داشته است.

دکتر از زبان اولین بانوی پزشک اطفال مشهد

دکتر «نصرت لطفی» یکی از اولین بانوان پزشک اطفال در مشهد است. او در سال 1336 به عنوان نخستین دانشجوی دختر همراه با 29پسر وارد دانشکده پزشکی دانشگاه فردوسی مشهد شد و سال43 دانش‌آموخته شد. دکتر لطفی دانشجوی ساعی و پرتلاشی بوده که مورد توجه استادش بود.

 از سویی با توجه به اینکه دکتر سامی‌راد دختر داشت، دکتر لطفی هم‌صحبت خوبی برای او بوده و خاطره‌های بسیار زیادی از این ارتباط دوستانه دارد. لطفی درباره سامی‌راد می‌گوید: «بسیار مهربان و دلسوز بود. معاینه‌های دقیق از مهم‌ترین خصوصیاتش بود.»

دکتر لطفی در این زمینه برایمان توضیح می‌دهد: «دلش می‌خواست دانشجویی که تربیت می‌کند از هر نظر ورزیده باشد و بار علمی خوبی داشته باشد.»

این متخصص قدیمی اطفال ادامه می‌دهد: «قبل از درس پزشکی به ما آموزش اخلاق و رفتار می‌داد. او تأکید زیادی داشت تا لفظ بیمار یا مرض را هنگام معرفی فرد به‌کار نبریم. معتقد بود هر کس شخصیتی دارد و باید از اسم کوچکش استفاده شود. به عنوان مثال زمانی که قرار بود شرح‌حال را برای دکتر بگویم این‌گونه توضیح می‌دادیم: «سارا خانم پنج‌ساله، دچار تب و لرز و بی‌اشتهایی است. مادر این خانم می‌گوید فرزندش از دو روز پیش این علائم را داشته است.»

در بین صحبت‌هایی که با دکتر لطفی داریم او بارها تأکید می‌کند که سامی‌راد حساسیت خاصی به مشهد و حتی تربیت دانشجویانش داشت. به حدی که بهترین استادان در درس‌های مختلف را از شهرها و حتی کشورهای دیگر برای تدریس به مشهد دعوت می‌کرد. دکتر لطفی در این زمینه برایمان توضیح می‌دهد: «دلش می‌خواست دانشجویی که تربیت می‌کند از هر نظر ورزیده باشد و بار علمی خوبی داشته باشد.»

منزل و مطب شخصی سامی‌راد در خیابان ابن‌سینا بود. بعدها این منزل توسط مرحوم دکتر صراف خریداری می‌شود. سامی‌راد تنها یک فرزند به نام«لیلاس سامی‌راد» دارد که پزشکی خوانده و اطلاعات زیادی از او دردسترس نیست.

خدمات او برای شهر بود

در زمان تصدی‌اش دانشکده‌های ادبیات، الهیات و کشاورزی نیز افتتاح شدند. از او مقالات و کتاب‌های متعددی به زبان‌های فارسی و فرانسه درباره بیماری‌های کودکان و فیزیولوژی انتشار یافته است.

مطابق با اسناد ثبت‌شده در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، سامی‌راد تنها پزشک درمانگر نبوده و دغدغه‌ بیمارانش را هم داشته است. در این اسناد آمده که سامی‌راد از آستان قدس درخواست داشته تا خیابان جهانبانی که خاکی و محل عبور و مرور بیماران است آسفالت شود، زیرا گرد و خاک ناشی از ارابه‌ها و گاری‌ها برای بیماران و محیط بیمارستان مناسب نیست.

 همچنین در بخشی دیگر از مکاتبه‌های اداری سامی‌راد و آستان قدس آمده که او برای بیمارستان و خیابان‌های منتهی به آن درخواست پایه چراغ و روشنایی داشته است.همچنین در خاطره‌های شاگردان استاد آمده که به همت او تالار رازی برای اولین دوره فارغ‌التحصیلان پزشکی ساخته می‌شود.

نکته دیگر که باید به آن اشاره کنیم سامی‌راد دغدغه مسکن برای کارکنان و کارمندان بیمارستان را هم داشته است. به همین منظور زمین‌های خیابان باهنر فعلی را برای استادان و کارمندان بیمارستان فراهم می‌کند. همچنین در خاطره‌های دکتر آمده است که برای گرفتن زمین‌های اراضی زکریا مکان فعلی بیمارستان اکبر در سال 1340اقدام می‌کند.استاد سامی‌راد در تاریخ 29شهریور 1365 درگذشت و در جوار حضرت امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

اولین‌های دکتر سامی‌راد
اولین متخصص بیماری‌های کودکان در مشهد در سال 1318
تأسیس اولین آموزشگاه بهداشت مشهد در سال 1319
تأسیس نخستین درمانگاه رایگان اطفال مشهد با کمک شهرداری در سال 1319
تأسیس درمانگاه خیریه رازی مشهد
تأسیس انجمن حمایت از جذامیان مشهد
ساخت تالار رازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در سال 1320
اقدام به تأسیس دانشگاه پزشکی مشهد در خیابان دانشگاه در سال 1328
ریاست سازمان هلال احمر مشهد (۱۳۳۹ -۱۳۲۷)
ریاست بیمارستان امام رضا (ع) در سال 1334 و ...