الگوی متفاوت پنجره فولاد صحن عتیق در دوره قاجار

قدمت پنجره فولاد صحن‌عتیق (انقلاب) در حرم‌رضوی به دوره تیموری باز‌می‌گردد. نمونه‌ای از پنجره‌های این دوره را می‌توان امروزه در موزه آستان‌قدس‌رضوی مشاهده کرد؛ پنجره‌ای که مربوط به دوره شاهرخ‌تیموری است و نشان می‌دهد که در آن دوره چگونه از الگوی مشبک‌سازی برای ساختن پنجره‌های فولادی استفاده می‌شد. چنین شهرت دارد که فضای صفه شرق ایوان امیرعلیشیرنوایی (ایوان طلای بعدی) توسط بانی این ایوان، صاحب پنجره شد.

علت گذاشتن این پنجره، در ابتدای کار، تأمین نور و روشنایی فضای داخل رواق بود، رواقی که بعد‌ها به «رواق توحیدخانه» شهرت یافت. اما بعد‌ها این پنجره کاربری‌های دیگری پیدا کرد، آن‌گونه که کاربری اول آن به فراموشی سپرده شد. بانوانی که عذر شرعی داشتند، از این پنجره برای دیدن ضریح امام‌رضا (ع) و زیارت استفاده می‌کردند.

بانوانی که عذر شرعی داشتند، از این پنجره برای دیدن ضریح امام‌رضا (ع) و زیارت استفاده می‌کردند

بعد‌ها در دهه‌۱۳۲۰‌خورشیدی، موضوع عرفی «دخیل بستن» هم شایع شد که چند‌دهه بعد، از میان رفت. اما نکته‌ای که شاید کمتر‌کسی درباره این پنجره بداند، روند تغییر الگو و جنس آن است. پنجره امروزی از جنس برنج است و سه دهانه مجزا دارد. این الگو در دوره پهلوی نیز در این مکان وجود داشت. اما پنجره اولیه، از جنس فولاد بود و برای‌همین، حتی با وجود تبدیل جنس پنجره به برنج در دوران معاصر، همگان آن را با نام پنجره فولاد می‌شناسند.

از‌طرف‌دیگر، بررسی تصاویر دوره قاجار نشان می‌دهد که پنجره فولاد، احتمالا در دوره ناصرالدین‌شاه و ماقبل آن، فاقد دهانه‌های متعدد و به شکل یکپارچه بود. در یکی از این تصاویر تاریخی که امروز آن را در «فتوحرم» مشاهده می‌کنید و تاریخ آن احتمالا به نیمه دوم دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار باز‌می‌گردد، نمایی مناسب از الگوی پنجره فولادی صحن عتیق پیداست.

در این‌نما، الگوی پنجره فولاد به‌شکل مربع، با حاشیه متشکل از مشبک‌های فولادی ریز دیده می‌شود که در مرکز آن مشبک‌های فولادی درشت قرار گرفته است. بر روی این پنجره نیز با یک انفصال فلزی، شاهد یک «خفنگ» بزرگ هستیم که فضای بالای ایوان را پوشانده است.

انعکاس نور در بخش بالایی، اگر آن را ناشی از چاپ عکس ندانیم، می‌تواند دلیلی بر برّاق یا جوهردار بودن فولاد به‌کار‌رفته برای ساخت پنجره فولاد باشد. نمونه‌ای از چنین پنجره فولادی که مربوط به دوره قاجار است، امروزه در موزه آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود.

امروزه پنجره فولاد صحن عتیق، فاقد بخش خفنگ بالایی و به‌عنوان مکان ویژه زیارتی در حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) مورد‌توجه زائران و مجاوران است.

* این گزارش چهارشنبه ۱۶ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۹۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.