مرثیه «امنوری»؛ مادری که در فراغ فرزندش شاعر شد 
چهنو نیم قرن پیش چهار مغازه بیشتر نداشت 
رد کوچه یدالله در میان باغ‌های امین‌آباد
با شکستن برج و باروی محافظ شهر مشهد در دهه دوم قرن ۱۴ خورشیدی، شهر در چهار جهت جغرافیایی گسترش پیدا کرد. در روند این گسترش، زمین‌های کشاورزی و روستا‌های حاشیه شهر در دل شهر هضم شدند. پس از این بود که برخی راه‌های مال‌رو یا بین‌مزرعه‌ای به راه‌ها و مسیر‌های عمومی تغییر ماهیت دادند و دسترسی به مناطق تازه‌الحاق‌شده میسر شد.
کوچه یدالله، یا کاشانی۵۵، یکی از این‌نوع راه‌ها بود که اراضی روستا‌های علی‌آباد و امین‌آباد را از یکدیگر جدا می‌کرد، اما با گسترش شهر، بعد‌ها به مسیر دسترسی مردم به اراضی امین‌آباد و سرانجام به کوچه‌ای از شبکه راه‌های درون‌شهری مشهد تبدیل شد.
«شاه‌عباسی» که «یدالله» شد
بر تابلوی نصب‌شده در ابتدای ورودی کوچه کاشانی ۵۵ (از سمت جنوب) عنوان کوچه یدالله ثبت شده است، اما در هشتاد سالی که از عمر این مسیر می‌گذرد، از اسامی دیگری هم برای معرفی آن استفاده شده است؛ کوچه‌نکویی یکی از این عناوین است که در نخستین نقشه‌های ترسیم‌شده از شهر مشهد برای معرفی این مسیر به‌کار رفته است. نکویی هم البته نام‌خانوادگی یدالله است؛ حاج‌یدالله نکویی مالک یگانه کوره بزرگ آجرپزی کوچه بوده است که اندکی بعد نام کوچکش، یعنی یدالله، جانشین نام خانوادگی‌اش برای معرفی کوچه شد.
کوچه عشرت‌آباد۱۷ دیگر‌عنوانی است که در سال‌های دهه۳۰و۴۰ از سوی شهرداری بر تابلوی ورودی این کوچه نقش بسته است؛ عنوانی که البته بعد‌ها با افزایش مسیر‌ها و خیابان‌ها به عشرت‌آباد۲۱ تغییر پیدا کرد. در دهه۵۰ با تغییر نام خیابان عشرت‌آباد به شاهعباس، عنوان عشرت‌آباد ۲۱ به شاهعباس۲۱ تغییر یافت.
البته دوره استفاده از این نام طولانی نبود و پس از انقلاب اسلامی، این مسیر در پاییز سال۱۳۵۷ از عشرت‌آباد و شاهعباس به شهید‌محسن‌کاشانی تبدیل شد، شهید‌کاشانی ۲۱.
این عنوان هم البته تا دهه۸۰ باقی ماند و در نیمه دوم این دهه با تغییر نام موقت خیابان از شهید‌محسن‌کاشانی به آیت‌الله کاشانی، نام کوچه هم به آیت‌ا... کاشانی۲۱ تغییر کرد. این نام در سال‌های اخیر و با بازگشت نام شهید‌کاشانی به خیابان اصلی و تغییر شماره‌بندی کوچه‌های خیابان، باردیگر تغییر کرد و اکنون در کنار نام یدا... عنوان شهید‌کاشانی۵۵ بر تابلوی ورودی کوچه خودنمایی می‌کند.
این کوچه از سمت شمالی خود نیز در طول زمان با دو عنوان مختلف شناخته شده است. در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی این کوچه ابریشمی۷ نام داشته و در دو دهه اخیر و پس از تغییر نام ابریشمی به شهید خزاعی، روی تابلوی نصب‌شده بر دیوار این کوچه از سمت شمال، عنوان شهید‌خزاعی۷ ثبت شده است.
مسیری که بخشی از اراضی «امین‌آباد» بود
اسناد موجود گواه این واقعیت است که مسیری موسوم به کاشانی۵۵، یا کوچه یدالله، در سال‌های پیش از تخریب برج و باروی شهر مشهد، یعنی تا دهه نخست سده ۱۴ خورشیدی وجود خارجی نداشته است. این مسیر به گواه نقشه‌های دالمج و هرتسفلد و حتی نقشه سال۱۳۱۰ مشهد، به‌طور کامل در پشت برج‌و‌باروی شمالی قرار داشته است و با‌توجه‌به نبود دروازه شناخته‌شده‌ای در این محدوده، ارتباط مستقیمی با شهر نداشته است.
همین اسناد نشان می‌دهد که در بخش غربی این محدوده، اراضی کشاورزی روستای کوچک علی‌آباد و زمین‌های حدفاصل این‌روستا و اراضی روستای بزرگ امین‌آباد بوده و بخش شرقی آن هم به‌صورت کامل به اراضی کشاورزی بین باروی شمالی شهر مشهد و روستای امین‌آباد اختصاص داشته است. مالکان اراضی بخش غربی هم ساکنان دو روستای امین‌آباد و علی‌آباد بوده‌اند، اما برخی از زمین‌های بخش شرقی به ساکنان محلات بالاخیابان و نوغان تعلق داشته است.
از تولد تا تکمیل مسیر «یدالله»
کوچه کاشانی۵۵ کنونی یکی از نخستین مسیر‌های ایجاد‌شده پس از تخریب اولیه بخش شمالی برج و باروی مشهد است. مهم‌ترین گواه این مدعا نقشه سال۱۳۲۵ مشهد است. در این نقشه که نخستین نقشه شهر پس از آغاز روند تخریب برج و باروی محافظ آن محسوب می‌شود، در‌حالی‌که خیابان عشرت‌آباد وقت کامل نشده و چهارراه حجت کنونی شکل نگرفته است و هنوز دیوار محافظ شهر درحاشیه جنوبی این خیابان دیده می‌شود، کوچه یدالله از حاشیه شمالی کوچه منشعب و به اراضی روستای امین‌آباد ختم می‌شود.
این در حالی است که در نقشه پانزده سال قبل مشهد (نقشه سال۱۳۱۰خورشیدی) هیچ رد و اثری از این مسیر وجود ندارد. براساس همین نقشه، کوچه یدا... در سال۱۳۲۵خورشیدی دارای هشت فرعی شرقی و چهار فرعی غربی بوده که همه، به‌جز فرعی سوم شرقی، موسوم به نوایی، بن‌بست بودند.
در این نقشه مکان کوره حاج‌یدالله نکویی، حدفاصل کوچه‌های اول و دوم غربی کوچه، یعنی تقریبا جایی که اکنون مسجد یدالله قرار دارد، ترسیم شده است؛ همچنین در این نقشه، فرعی دوم غربی کوچه به نام علی‌آباد ثبت شده که یادگار روستای علی‌آباد قدیم است.
تکمیل تدریجی شبکه راه‌های ایجاد‌شده در پشت باروی شمالی شهر باعث شده است وضعیت این کوچه در نقشه سال۱۳۳۳ تغییر شایان‌ملاحظه‌ای نسبت به هشت سال قبل کرده باشد. در این نقشه، تعداد فرعی‌های شرقی به ۹ و تعداد فرعی‌های غربی به پنج مسیر افزایش پیدا کرده است که از این تعداد سه مسیر شرقی و دو مسیر غربی دارای دسترسی‌هایی غیر از کوچه یدالله به مناطق دیگر شهری هستند.
همچنین در این نقشه مسیر کوچه ابریشمی وقت کامل شده است. این مسئله در سال‌های بعد عامل جدایی بخش کوچک شمالی این مسیر از بقیه کوچه یدالله شد، تا‌جایی‌که از دهه۴۰ به‌این‌سو، تقاطع دو کوچه ابریشمی و یدالله پایان‌بخش این مسیر محسوب می‌شود.
هنوز هم میزان پلاک‌های حیاط‌دار آن درخورتوجه است و در جای‌جای مسیر اصلی شاخه درختان سبز بیرون‌زده از دیوار خانه‌ها دیده می‌شود
روند بهبود شرایط این کوچه در سال‌های بعد نیز ادامه پیدا کرد و با تقسیم املاک بزرگ حاشیه کوچه به املاک کوچک‌تر، بر تعداد فرعی‌های آن افزوده شد. د‌رهمین‌حال در دهه۳۰ به‌همت مرحوم‌نکویی که مالک بخش بزرگی از پلاک‌های غرب کوچه، به‌ویژه در محدوده علی‌آباد قدیم بود، مسجد‌یدالله در حاشیه این کوچه احداث شد که همراه با حسینیه شاهزاده علی‌اصغر (ع) مجاورش، تا دهه۵۰ یگانه بنا‌های مذهبی این مسیر بودند.
کوچه «یدالله» پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی
کوچه یدالله، مانند بسیاری دیگر از مسیر‌های درون‌شهری مشهد، در سال‌های پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی با روند نوسازی شدیدی رو‌به‌رو شد. بسیاری از خانه‌های حیاط‌دار قدیمی این مسیر تخریب شده و جای خود را به آپارتمان‌های چند‌طبقه داده‌اند. این سرعت در نوسازی بنا‌های قدیمی تا‌حدی است که در یک نگاه سطحی تعداد زیادی بنای در‌حال‌ساخت در این کوچه دیده می‌شود.
باوجود‌این هنوز هم میزان پلاک‌های حیاط‌دار آن درخورتوجه است و در جای‌جای مسیر اصلی و فرعی‌های آن شاخه درختان سبز بیرون‌زده از دیوار خانه‌ها دیده می‌شود. این کوچه در وضعیت کنونی دارای یازده فرعی شرقی و ۹فرعی غربی است. از فرعی‌های شرقی این کوچه هشت مسیر و از فرعی‌های غربی آن پنج مسیر بن‌بست است.
همچنین تعدادی مرکز آموزش رسمی و غیررسمی در دیگر فرعی‌های این کوچه مشغول فعالیت هستند که شاخص‌ترین آنها مجموعه آموزشی دخترانه بنت‌الهدی در کوچه یدالله۲ است. سرانجام اینکه بد نیست بدانید این کوچه در سال‌های اخیر از مراکز اصلی سکونت طیفی از مذهبی‌های شهر شده است که دارای نگاه‌های ویژه‌ای به موضوعات مختلف دینی هستند و به‌همین‌دلیل نسبت به بسیاری از کوچه‌های قدیمی شهر دارای حال و هوای معنوی بیشتری است.
نامداران کوچه «یدالله»
شاخص‌ترین چهره ساکن این کوچه در عمر بیش از هفتادساله آن، همان فردی است که از نخستین سال‌های ایجاد کوچه تاکنون اسمش بر تابلوی ابتدای آن نقش بسته است: یدالله نیکویی، مالک یگانه کوره آجرپزی این مسیر در دهه۲۰و۳۰خورشیدی که از همان ماه‌های ابتدای ایجاد این مسیر در آن ساکن شد و بسیاری از نخستین ساکنان کوچه، کارگران کوره وی بودند. حاج ماشاءالله نظری که ضمن توسعه مسجد یدالله، با الحاق منزل خود به آن، مسجد را نوسازی کرد، دیگر چهره شاخص این کوچه در سال‌های اخیر بود.
خاندان افسریان که بزرگ آنان روزگاری مالک قنادی معروف لاله‌زار در خیابان ارگ بود و خاندان اقطاعی که بزرگ آنان، مشهور به حاجی اقطاعی، مالک بخش عمده زمین‌های شرقی کوچه در سال‌های نخست ایجاد آن بود، از دیگر‌خانواده‌های مهم ساکن این کوچه در سال‌های نخست ایجاد آن بودند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین‌حسین کوثری که چند‌سال به‌عنوان امام‌جمعه در خدمت مردم شهرستان‌های کلات و شیروان بود نیز سال‌هایی‌چند در این کوچه زندگی کرده است؛ همچنین باید از خانواده‌های یعقوبی، دیده‌ور، زارع‌مهرجردی، کرمانی، تفتی، حسین‌پور، احمدنیا، خزایی، امید‌به‌خدا، حشمت، شعربافیان، باقری، سعادت، فلکی و رضوانیان به‌عنوان برخی خانواده‌های ساکن این کوچه در سال‌های دور و نزدیک یاد کرد.
خانواده فلاح که بزرگ آنان قدیمی‌ترین تأسیساتی کوچه است و خانواده تفتی که پرسابقه‌ترین خواربار‌فروشی این کوچه را در اختیار داشتند نیز دو خانواده پرسابقه دیگر این کوچه هستند. خانواده‌های هوشمند‌حسینی، شهرستانکی، بلند‌بخت، حبیبی، ریحانی و عبادی نیز شناخته‌شده‌ترین خانواده‌های ساکن این کوچه در دهه‌های اخیر هستند که هر‌کدام عضو یا اعضایی از خانواده خود را در راه دفاع از ایران اسلامی از دست داده و خانواده شهید لقب گرفته‌اند و اکنون نام فرزندان شهیدشان بر تابلو‌های ورودی فرعی‌های مختلف کوچه نقش بسته است.
* این گزارش دوشنبه ۱۴ مهرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۹۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
