کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها؛ نماینده‌های فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
بولوار وکیل‌آباد به همت حاج‌حسین ملک پا گرفت
باغ وکیل‌آباد با سایه‌سار مهربان درختانش حالا سال‌هاست که بخشی از خاطرات جدایی‌ناپذیر مشهدی‌هاست که از حاج‌حسین ملک به یادگار مانده است. در خاطرات موسپیدکرده‌های این دیار آمده که راه رسیدن به این باغ از شفتالوزار‌های اراضی الندشت می‌گذشته است؛ آن هم با درشکه و دوچرخه.
اینکه بعد‌ها راهی که امروز به‌عنوان بولوار وکیل‌آباد می‌شناسیم چطور احداث شد تا راه رفتن به باغ وکیل‌آباد آسان و لذت‌بخش‌تر باشد، خود قصه‌ای کمتر گفته شده است؛ در‌واقع پیش از احداث بولوار وکیل‌آباد، مشهدی‌ها باید پانزده‌کیلومتر راه را در خارج محدوده شهر طی میکردند تا به این باغ برسند.
روزنامه اطلاعات سوم مرداد۱۳۳۸ خورشیدی می‌نویسد: «باغ وکیل‌آباد که از املاک شخصی حاج‌حسین آقای ملک است در پانزده‌کیلومتری شهر مشهد واقع است. در روز‌های تعطیل تابستان، متجاوز از ۱۰ هزار نفر از مردم با خانواده‌شان به باغ وکیل‌آباد می‌روند. این باغ ۳۵سال پیش با فکر و نقشه و هزینه آقای ملک احداث شد...»
این‌طور که جریده اطلاعات نوشته، باغ وکیل‌آباد از حدود سال۱۳۰۳ تبدیل به تفرجگاهی برای مردم شده است، یعنی سال‌ها پیش‌تر از اینکه در سوم آذرماه۱۳۴۸ وقف‌عام شود؛ البته درباره بوستان وکیل‌آباد و ارزش کار حسین‌آقا ملک در وقف باغ شخصی خود برای عموم، بسیار نوشته‌اند، اما کمتر‌کسی از نقش او در احداث و توسعه مسیر رسیدن به آن یاد کرده است.
همین است که امروز و به مناسبت سالگرد وقف باغ وکیل‌آباد مروری خواهیم داشت بر ساخت و توسعه جاده وکیل‌آباد در قرنی که گذشت. ناگفته نماند که اطلاعات این گزارش بر پایه اسناد و تصاویر مرکز اسناد تاریخ و توسعه شهری شهرداری مشهد جمع‌آوری شده است.
حدود جاده وکیل‌آباد
در نقشه سال ۱۳۱۰ خورشیدی تنها خط‌چینی عمودی بر خیابان کوهسنگی به سمت اراضی احمدآباد کشیده شده است که نشان از احداث مسیری در آینده می‌دهد. اما از نقشه سال۱۳۲۵خورشیدی به بعد، نام معبر سواره‌رو میدان تقیآباد به سمت ییلاقات طرقبه «جاده وکیل‌آباد» نامیده شده است.
این وضعیت در نقشه سال۱۳۳۵ نیز دیده می‌شود، اما نقشه سال۱۳۴۶خورشیدی، گویای آن است که خیابان وکیل‌آباد از میدان ملکآباد (فلسطین کنونی) آغاز میشده است و جالب این است که نقشه سال۱۳۵۵ از مشهد، هم به همین صورت است، اما بخش اصلی این جاده همان است که امروز نیز وکیل‌آباد نام دارد و از فلکه پارک (میدان آزادی) تا سه‌راهی طرقبه و شاندیز امتداد یافته و حتی در همان سال‌های نخست ساخت این معبر نیز بخش نخستین آن در میان مردم خیابان «احمدآباد» خوانده میشده است.
حسین‌آقا ملک و جاده وکیل‌آباد
ماجرای احداث بولوار وکیل‌آباد از فروردین‌ماه۱۳۱۴خورشیدی شروع شده است؛ در این دوران، یکی از مهندسان شهرداری به نام مهندس کیان مأمور می‌شود برای احداث جادهای از خیابان سپه (بهار کنونی) به سمت ییلاقات طرقبه گزارشی تهیه کند.
او در این گزارش که خطاب به موسی‌خان مهام، رئیس وقت بلدیه مشهد، نوشته است، بخش‌به‌بخش مسیر را ارزیابی کرده و درباره محدوده خیابان وکیل‌آباد چنین توضیح داده است: «خیابان وکیل‌آباد که فعلا مشجر و مستقیم و قابل‌استفاده است و با مختصر مخارجی کاملا مرمت می‌شود، به‌طوری‌که در محل مشاهده شد جدیدا در طرفین خیابان مزبور مشغول سنگ‌ریزی میباشند و سنگهایی که ریخته شده برای طرز راه‌سازی که در نظر گرفته شده است قابل‌استفاده نیست.
جاده وکیل‌آباد سنگ‌فرش‌شده در سال۱۳۱۴ با هزینه حسین‌آقا ملک ساخته می‌شود
به قرار اطلاع، آقای حاجی‌حسین‌آقا [ملک]، سنگ‌ریزی این سمت را به‌طور کنترات واگذار نمودهاند. به‌عقیده بنده بهتر این است که این عمل با نظر مهندس و مأمور فنی که برای انجام امر تعیین خواهد شد، صورت گیرد و در عوض سنگهای درشت که قابل‌استفاده نیست و البته به‌علت بُعد مسافت، از حیث قیمت نیز گران‌تر است، سنگ ریز و ریگ درشت که در طرفین جاده موجود است و از حیث قیمت نیز ارزان‌تر است، برای طرز راه‌سازی که در نظر است با تفاوت نسبت ریخته شود....»
او همچنین توصیههایی هم برای ساخت پل برای جلوگیری از سیل در این جاده ارائه می‌کند، اما همین گزارش نشان می‌دهد که امور اصلاح این جاده -پیش از آنکه ساخت جاده احمدآباد شروع شود و حتی قراردادی با مسئولان شهری و دولتی در این خصوص بسته شده باشد- بر عهده شخص حاج‌حسین‌آقا ملک بوده است.
تصویری از بولوار وکیل آباد مشهد پیش از ساخت قطار شهری
مکاتباتی که در پس یک بزنگاه تاریخی انجام گرفت
ناگفته نماند، برای احداث این جاده، مکاتباتی نیز میان محمدولی‌اسدی در مقام نیابت تولیت آستان قدس‌رضوی، فروزان، پیشکار مالیه خراسان، و فتح‌الله پاکروان، والی خراسان، در تابستان ۱۳۱۴ خورشیدی و پس از واقعه گوهرشاد که تبعات آن به اعدام اسدی انجامید، صورت گرفته است؛ مکاتباتی که در آن مقرر شده است از محل میدان مالیه تا میدان احمدآباد را آستان قدس اصلاح (ساخت) و میدان احمدآباد تا میدان نزدیک پل آب گناباد (فلکه پارک) را والی خراسان و از آنجا تا کنار کال گلستان را آقای حاج‌حسین‌آقا بر عهده بگیرند.
با این همه اسنادی نیز هست که نشان می‌دهد پاکروان سعی کرده است نشان دهد اسدی به تعهدات خود عمل نکرده است.
او ۵شهریورماه نامهای خطاب به اداره مالیه نوشته و توضیح اسدی در‌خصوص جاده ییلاقات را درخواست کرده است که شرح آن مفصل است، اما در همین نامه درباره اقدامات حسین‌آقا‌ملک تا آن زمان چنین آمده است: «در نتیجه مذاکراتی که با حاج‌حسین آقای‌ملک کردهام ایشان با وجود اینکه تا‌به‌حال ۵۰ هزار ریال اعانه برای ساختمان این راه دادهاند، حاضر شدند قسمت راه بین نهرگناباد {که به فلکه پارک امروز میرسید} و وکیل‌آباد را که مخارج آن ۱۴ هزار ریال برآورد شده است هم به عهده بگیرند، مشروط بر اینکه آقای نایب‌التولیه و کمیسیون معتمدین در قسمتهایی که تعهد کردهاند، فورا اقدام و آن را خاتمه دهند؛ همچنین باید به ایشان اطمینان قطعی داده شود در قسمت راهی که خارج از ملک ایشان است و فعلا به خرج خود آن را میسازند در آتیه از هر نوع تجاوز و تعرض مصون بماند.»
محمدولی اسدی که رونوشت این نامه را دریافت کرده بوده، خطاب به اداره مالیه تذکرات صریحی را در‌خصوص آنچه پاکروان گفته داده و درباره بخش مربوط به حسین‌آقا ملک نوشته است: «.. در خاتمه خواهشمند است از مقصود آقای حاج‌حسین ملک که در آخر قسمت خامس مراسله ایالت مندرج و مرقوم داشتهاند (همچنین باید به ایشان اطمینان قلبی داده شود در قسمت راهی که خارج از ملک ایشان است و فعلا به خرج خود آن را میسازند در آتیه از هر نوع تجاوز مصون باشد)
این‌جانب را مستحضر فرمایید؛ زیرا که به نظر بنده اراضی مِلک هرکس باشد، همین‌که به راه عمومی تفویض شد، از مِلک مالک اول منتزع و مِلک عمومی مصوب می‌شود... و اگر مقصود آقای ملک اراضی حواشی آن قسمت است، البته آن اراضی ملک اشخاص است که نمیتوان برای اینکه ایشان در وسط آن اراضی به خرج خود راه میسازند اصول مالکیت آن اشخاص را متزلزل نمود.»
این نامه نیز نشان می‌دهد جاده وکیل‌آباد به همت حسین‌آقا ملک کشیده شده، اما همان‌طور که اسدی در آخرین روز‌های مسئولیتش تأکید می‌کند، مقرر بوده است این راه به معبری عمومی بدل شود. این جاده سنگ‌فرش‌شده که در سال۱۳۱۴ با هزینه حسین‌آقا ملک ساخته می‌شود تا سال‌های پایانی دهه۴۰ به همان صورت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
منبع عکس‌ها:
* این گزارش شنبه ۳ آذرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۶۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
