خانه ساختیانچی؛ یادگار سبک معماری تهران

گروه مشهدگردی «چهارباغ» برای خیلی از علاقه‌مندان به تاریخ و هویت مشهد شناخته شده است؛ گروهی که از ۸ مرداد سال پیش، تا همین هفته اخیر ۳۹ برنامه در محلات و بنا‌های تاریخی مشهد برگزار کرده است. یکی از آخرین برنامه‌های این گروه، بازدید از محله قدیمی جنت مشهد بود که علی‌رغم وجود برخی ابنیه ارزشمند در محدوده آن، متاسفانه تمامی داشته‌های تاریخی اش، تک‌بنا‌هایی است که بدون بافت قدیمی محله به‌صورت پراکنده باقی مانده‌اند.

 چهارباغی‌ها در سی‌وهشتمین قرار خود از خانه تاریخی «ساختیانچی» دیدن کردند. آنچه در ادامه می‌آید، گزیده‌ای از توضیحات دکتر «هادی ایوانی»، معمار و برنامه‌ریز شهری و عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور مشهد است که در این قرار، اعضای گروه را همراهی می‌کرد.

دکتر هادی ایوانی در ابتدا توضیحی درباره وضعیت خانه‌ها و ابنیه تاریخی در گذشته و امروز ارائه کرد و گفت: برای دانستن پیشینه ابنیه تاریخی مشهد به‌خصوص خانه‌های تاریخی منطقه ثامن باید برگردیم به سال‌های ۷۱، ۷۲. این سال‌ها سال‌هایی بود که متاسفانه طرحی به نام «طاش» برای توسعه منطقه ثامن تهیه شد؛ طرحی که بافت تاریخی مشهد را بافتی بی‌ارزش و فاقد بنا‌های باارزش شناسایی کرد و با نگاه بازسازی و دقیق‌تر بگویم، با نگاه بولدوزری منجربه تخریب بافت تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی شد.

در همان سال‌های ۷۱، ۷۲ یعنی زمانی که من دانشجوی سال دوم بودم، درزمینه برداشت آثار تاریخی منطقه ثامن با شرکت مشاور طاش همکاری می‌کردم و خاطرم هست که حدود ۳۴۰ اثر تاریخی را فقط در محدوده ثامن شناسایی کرده بودیم.

وی اضافه کرد: برای اینکه متوجه بشوید ما چه بافت ارزشمندی در این محدوده داشته‌ایم، باید اولین عکس هوایی مشهد در سال ۱۳۳۵ را ببینید. در این تصویر مشخص است که این بافت پر از اثر تاریخی است. البته سرگذشت بافت تاریخی مشهد ابتدا در دوره پهلوی رقم می‌خورد. در آن دوره بود که فضا و مکان زیارت مشهد که طی سالیان طولانی در این شهر شکل گرفته بوده است، از بین رفت. متاسفانه در دوره پهلوی دوم، مقدمه ازبین‌رفتن این فضا ایجاد شد و در دوران بعد، با نگاهی درآمدی و نه حتی اقتصادی بافت را تخریب کردند.
ایوانی به اهمیت وجود بافت تاریخی و مزیت آن نسبت‌به تک‌بنا‌های ارزشمند اشاره کرد و افزود: این موضوع که چه بنایی را می‌توان «بنای تاریخی» نامید، قابل بحث است ولی نکته‌ای که ما می‌توانستیم درباره این ۳۴۰ اثر بگوییم، این است که این ساختمان‌ها، ساختمان‌های ارزشمندی بوده‌اند؛ یعنی ساختمان‌هایی که یک بافت را می‌ساختند.

 البته دلیلی ندارد، همه خانه‌های یک بافت شکل خانه ساختیانچی باشد؛ چراکه درحقیقت اینها دانه‌های مختلفی هستند که کنار هم یک بافت را تولید می‌کنند و مسئله‌ای که وجود دارد، این است که خیلی از این بنا‌ها شاید ویژگی خاص معماری نداشته باشند، ولی درمجموع یک بافت را تولید می‌کنند. پس، چون تولیدکننده یک بافت هستند، باید حفظ شوند. این نکته بسیار مهمی است و دقیقا مشکلی که الان ما در مشهد داریم، همین است که آثار، همه تک‌دانه هستند و یک بافت منسجم را کمتر می‌بینید.
وی به پشینیه تخریب بافت تاریخی مشهد هم اشاره و تصریح کرد: حدود سال ۸۹ که از تحصیل خارج از کشور برگشتم، وقتی وارد بافت شدم، دیدم که خیلی از بافت تاریخی مشهد از بین رفته است؛ یعنی چیز زیادی از بافت تاریخی مشهد باقی نمانده و انسجام فضای آن از دست رفته بود.

البته تک‌بنا‌هایی هنوز در محدود بافت مشهد باقی مانده است که ما در طرحی مطالعاتی که از سال ۸۹، ۹۰ شروع کردیم، آنها را بررسی کرده‌ایم و خروجی آن تا دوسه‌ماه آینده با‌عنوان «خانه‌های تاریخی مشهد» منتشر خواهد شد. تقریبا می‌توان گفت ۵۰ تا ۵۵ خانه دیگر در کل شهر داریم.
ایوانی به سبک و سیاق معماری خانه‌های تاریخی مشهد در دوران قاجار و پهلوی اول هم گریزی زد و تشریح کرد: درمورد خانه‌های تاریخی مشهد می‌توان سبک‌های مختلف معماری را شناسایی کرد؛ سبک‌هایی که درحقیقت به شیوه زندگی مردم برمی‌گشته و سبک و سیاقی که مردم برای انسجام‌بخشی به فضای کالبدی براساس ارزش‌ها، دانش و نیازهایشان شکل می‌داده‌اند. خانه‌هایی که تا الان بررسی کرده‌ایم و می‌توانیم مطالعه دقیقی روی آنها انجام دهیم، به دو گونه معماری خاص برمی‌گردد؛ یکی سبک تهران است که معماری دوره قاجار را شامل می‌شود و دیگری، دوره پهلوی اول که دو شیوه اصلی و سه میان‌شیوه را دربرمی‌گیرد. درحقیقت الگوی تهران، مدرن‌شدن معماری ایرانی است. خانه ساختیانچی هم خانه‌ای است که در سبک تهران ساخته شده است؛ یعنی برمی‌گردد به الگو‌های معماری دوران قجر. البته درباره این خانه بحث است؛ یعنی عده‌ای می‌گویند مربوط‌به اواخر قاجار است و بعضی، آن را متعلق‌به اوایل پهلوی می‌دانند ولی ساختار و نظام درونی آن بیشتر نشان می‌دهد که این خانه احتمالا مربوط‌به اوایل پهلوی است. البته ما در دوره پهلوی هنوز سبک تهران را که درواقع برگرفته از دوران قاجار بود، می‌بینیم؛ یعنی سبک تهران تا اواسط دوره پهلوی ادامه پیدا کرد و نمونه‌هایی از آن شیوه معماری هنوز استفاده می‌شد. برای همین به‌نظر من، این خانه بر‌اساس ساختار و نظام درونی‌اش مربوط‌به اوایل پهلوی اول است.
وی اضافه کرد: در آرایه‌های این خانه اگر دقت شود، شیوه معماری و تناسباتی ویژه‌ای دیده می‌شود. قاب‌بندی‌ها با «معقلی» شکل می‌گیرد و در مرکز آن به یک شمسه و گره می‌رسد که بالای پنجره‌های بنا شکل گرفته است و تاج اصلی در مرکز رخ‌نمایی می‌کند. حتی روی تزئینات فلزکاری بنا به‌دقت کار شده و دارای زیبایی خاصی است. از‌آنجا‌که این خانه متعلق‌به دوره پهلوی اول است، با بسیاری دیگر از خانه‌های تاریخی که خانه‌هایی دورن‌گراست، متفاوت است؛ به‌نظر یک نظام درون‌گرا با بالارفتن دیوار‌ها در این خانه وجود دارد ولی درواقع ساختار کاملا درون‌گرا نیست. اگر این خانه حتی مربوط‌به اواخر قاجار باشد، دگرگونی فضای داخل آن، نمونه‌ای از فضایی است که بعدا الگوی خانه‌های دوره پهلوی می‌شود؛ یعنی ایجاد میان‌خانه‌ها. ما قبلا میان‌خانه نداشتیم؛ یعنی داخل این خانه، فضایی مرکزی است که در آن اتاق‌ها چیدمان می‌شوند.
وی افزود: در این بنا‌ها برای تک‌تک اجزا فکر شده و هیچ جزئی رها نشده است. رخ‌بام‌ها را در بنا ببینید؛ تقسیم‌شدن نما را ببینید؛ تزئینات فلزکاری بنا را ببینید؛ پنجره‌ها را ببینید؛ هیچ‌چیزی رها نشده است.
ایوانی درباره تناسبات معماری و استفاده از آن در ساخت موسیقی نیز توضیحاتی متفاوت بیان کرد و افزود: کار جالبی درزمینه موسیقی معماری روی آثار تاریخی مشهد انجام داده‌ایم و البته متاسفانه با حمایت‌نشدن مواجه شده‌ایم. می‌دانید که به معماری می‌گویند «موسیقی مجسمه». در معماری، ریتم‌ها و آهنگ‌ها، فرود و نزول و... داریم. با همین ایده، برخی خانه‌ها را با تناسباتشان دراختیار یک موسیقی‌دان قرار دادیم و یکی از آنها را به یک موسیقی تبدیل کردیم؛ یعنی به یک ملودی که ناشی از این تناسبات است، رسیدیم. دقیقا در این بنا یک آهنگ وجود داشت؛ درواقع هر بنا یک ریتم و ملودی دارد. البته ما تصمیم داشتیم ۱۰ بنا را تبدیل به موسیقی کنیم و برای مشهد ۲۰۱۷ از آن رونمایی کنیم. این کار تقریبا نزدیک به حدود ۱۰۰ میلیون‌تومان هزینه داشت و دانشگاه نمی‌توانست چنین کاری را حمایت کند.
وی تاکید کرد: خانه ساختیانچی به‌تازگی ثبت ملی شده است. اطلاعاتی هم که موردنیاز بود، دراختیار میراث قرار دادیم؛ چون شنیده بودیم که می‌خواهند این بنا را تخریب کنند. برای همین نامه‌نگاری‌هایی با میراث انجام دادیم و صحبت‌هایی کردیم. ارزش این خانه خیلی بیشتر از رقمی است که برای زمین اینجا تعیین کرده‌اند. اگر از این مکان درست استفاده و برای آن درست برنامه‌ریزی شود، حتی از نظر اقتصادی هم شایان‌توجه خواهد بود.
خبر ثبت ملی خانه «ساختیانچی» مشهد اخیرا منتشر شد؛ خبری که اطلاعات جالبی درباره این بنا داشت
بازمانده تاریخ در محله ارگ
مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی اخیرا خبر از ثبت ملی خانه ساختیانچی داد و گفت: بنا به پیشنهاد اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی و تصویب کمیته ثبت و حریم، خانه ساختیانچی مشهد در فهرست آثار ملی قرار گرفت.
حسین زارع‌صفت اظهار داشت: محور خیابان امام‌خمینی (ره) یا همان ارگ قدیم که خانه ساختیانچی در محدوده تاریخی آن قرار دارد، اولین خیابان مشهد در سال۱۳۰۷تا ۱۳۰۹ خورشیدی بود که از ارگ شهر شروع می‌شد و پس‌از تقاطع با بالا‌خیابان به میدانی چهار‌ضلعی که از آنجا حرم مطهر را می‌شد دید، منتهی می‌شد.
وی افزود: به لحاظ مکانی، خانه ساختیانچی در یکی از محلات کوچک ولی با‌اهمیت از‌نظر اجتماعی‌اقتصادی و در محدوده بافت قدیم شهر مشهد واقع بود که محل سکونت عده‌ای از طبقات بالای جامعه شهری به شمار می‌رفت. این محله به‌علت نزدیکی و مجاورت با اولین مقر حکومتی (ارگ) قدیم مشهد، محله‌ای مهم محسوب می‌شد. بنای فوق باتوجه‌به ویژگی‌های معماری و تزیینی، متعلق‌به اواخر دوره قاجار و پهلوی اول است.
زارع‌صفت خاطرنشان کرد: خانه ساختیانچی با وسعت ۱۰۶۶‌متر‌مربع و با ارتفاع ۱۱/۶۵ متر در دو طبقه همکف و اول ساخته شده است. از ویژگی‌های بارز این بنا، تقارن نمای خانه در اضلاع شمالی و جنوبی آن است. مالک این خانه مرحوم ساختیانچی بوده که خانه را از یک یهودی خریده است. خانه فوق دارای فضا‌هایی تعریف‌شده و سلسله‌مراتب معماری شامل تعدادی اتاق، میان‌خانه، فضای نشیمن، میهمان‌خانه، دو حیاط در اضلاع شمالی و جنوبی، آب‌انبار کوچک، آب‌نما و... است.
مدیرکل میراث فرهنگی خراسان رضوی عنوان کرد: بیشترین عناصر تزیینی خانه ساختیانچی در نمای آن به کار رفته است. به‌طور کلی این تزئینات شامل استفاده از طرح‌های آجری به شیوه‌های ساده، خفته‌راسته، زیگزاگ، تزئینات دندان‌موشی، تلفیق آجر و کاشی‌های لعاب‌دار فیروزه‌ای، هرّه چینی دور پنجره‌ها و قاب‌بندی است. در بالاترین قسمت نمای طبقه اول، تاج نیم‌دایره‌ای زیبایی، آراستگی و شکوه خاصی به این خانه بخشیده است و زیر آن، سطحی از کاشی‌های هفت‌رنگ با نقش گل‌های کنار به رنگ‌های زرد، سیاه، قهوه‌ای و آبی دیده می‌شود. تزئینات کاشی‌کاری در دو سوی ورودی ساختمان در‌قالب قاب‌های کاشی مینیاتور با روایتی از ادبیات کهن ایرانی مشخص است که این شیوه تزیین در هیچ‌یک از خانه‌های اعیانی مشهد دیده نشده است.
خانه ساختیانچی به لحاظ موقعیت در خیابان امام خمینی (ره) و خیابان جنت قرار دارد و به شماره‌۳۱۶۴۴ در پانزدهم دی‌ماه سال جاری در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.


*این گزارش سه شنبه ۲۶ بهمن ۹۵ در شمـاره ۲۲۹  شهرآرامحله منطقه ۸ چاپ شده است.