کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها؛ نماینده‌های فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
نسخ خطی کتابخانه مرکزی امام خمینی منبعی ناب است
نجمه باباغیبی در بخش نسخ خطی و کتب نفیس کتابخانه عمومی مرکزی امام خمینی(ره) می‌گوید: بیشتر افرادی که به ما مراجعه می‌کنند، محققانی هستند که برای تکمیل تحقیقاتشان به اسناد تاریخی معتبر نیاز دارند.
یکی از بخش‌های مهم کتابخانه عمومی امام‌خمینی (ره) در میدان هشت شهریور، بخش اسناد و نسخ خطی و کتاب‌های نفیس چاپی است؛ بخشی که شاید کمتر‌کسی گذرش به آن بیفتد، اما گره‌گشای محققان ایرانی و خارجی است که برای تکمیل پژوهش‌هایشان به اسناد تاریخی چاپی و حتی نسخ خطی و دست‌نوشته‌های قدیمی نیاز دارند.
با نجمه باباغیبی، متصدی دو بخش «نشریات» و «اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی»، وارد کتابخانه نسخ تاریخی می‌شویم که در همه قفسه‌هایش کتاب‌های قدیمی چیده شده است. قرآن بزرگی که در ویترین شیشه‌ای چشم‌نوازی می‌کند، کتاب‌های بزرگ و کوچک با جلد‌های چرمی پوسیده در رنگ و طرح‌های متفاوت، کاغذ‌هایی که هر کدام بوی بخشی از تاریخ را می‌دهند و رنگ و رویشان گذر زمان را به‌خوبی نشان می‌دهد، دست‌نوشته‌هایی که مونس روز‌ها و شب‌های شاعران و دانشمندان بزرگ بوده، همه و همه در ابعاد مختلف، از کتابی کوچک به‌اندازه یک کف دست تا کتابی به بزرگی یک میز تحریر، در این بخش دیده می‌شود.
حالا ما در‌میان کتاب‌های ارزشمند تاریخی که همه آن‌ها از طرف مردم اهدا شده است، نشسته‌ایم تا با هر برگشان به بخشی از تاریخ سفر کنیم.
- چه تعداد کتاب در مخزن وجود دارد؟
در‌مجموع ۱۷۸۸نسخه در این بخش وجود دارد که ۳۱۷نسخه خطی، ۱۱۵۱نسخه چاپ سنگی و ۳۲۰نسخه چاپ سربی است.
- تفاوت چاپ سنگی و سربی چیست؟
در چاپ سنگی از سنگ آهک استفاده می‌شد؛ بدین‌ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل و با استفاده از روش‌های شیمیایی آن را برجسته می‌کردند، سپس این تصویر بار‌ها روی کاغذ چاپ می‌شد. اما چاپ سربی راحت‌تر بوده است؛ در این روش، کاغذ روی صفحه‌ای متشکل از حروف برجسته سربی و آغشته به مرکب، فشرده می‌شد و بر‌اثر فشار، حروف بر صفحه کاغذ نقش می‌بست.
چاپ سنگی قدمتش به ۱۵۰سال پیش باز‌می‌گردد و بعد از چاپ سربی رواج پیدا کرد.
- قدیمی‌ترین نسخه‌های این کتابخانه چه کتاب‌هایی هستند؟
نسخه خطی «رساله عزیز نسفی» مربوط به سال۸۵۰ قمری و «رساله غوثیه» در سال ۸۵۲قمری از عبدالقادر جیلانی (گیلانی) است. از میان نسخ چاپ سنگی، «انوار سهیلی» و «تاریخ جهانگشای نادری» قدیمی‌ترین‌ها به حساب می‌آیند که مربوط‌به سال‌های ۱۲۵۷ و ۱۲۶۰قمری هستند. از نسخ چاپ سربی هم «الجاسوس علی‌القاموس» و «فتوحات مکیه» مربوط‌به سال‌های۱۲۶۰ و ۱۲۶۹قمری، ازجمله قدیمی‌ترین‌ها هستند.
- مراجعان شما بیشتر چه کسانی هستند؟
بیشتر افرادی که به ما مراجعه می‌کنند، محققانی هستند که برای تکمیل تحقیقاتشان به اسناد تاریخی معتبر نیاز دارند. بیشتر پژوهشگران حوزه‌های تاریخی و تصحیح متون، برای مقایسه متون مراجعه می‌کنند.
- همه منابع این بخش به زبان فارسی است؟
با توجه‌به اینکه در گذشته زبان بین‌المللی عربی بوده است، منابع تاریخی هم بیشتر فارسی و عربی است. غیر از فارسی و عربی، پنج نسخه به زبان انگلیسی، دو نسخه به زبان اردو، دو نسخه به ترکی و سه نسخه فرانسوی هم داریم. البته کتاب‌های نسخ خطی فقط فارسی و عربی است.
- شما این کتاب‌های نفیس را در‌اختیار پژوهشگری که مراجعه می‌کند، قرار می‌دهید؟
نسخه‌های خاص را در یک ویترین قرار داده‌ایم؛ مانند قرآنی که مربوط‌به سال۹۰۰ قمری و کاتب اول آن نامعلوم است، ولی از سال ۱۲۴۳ کاتبی به نام محمد صحاف، آن را با خط ثلث تکمیل کرده است. از‌طرفی نسخه دیجیتال نسخ خطی را فراهم کرده‌ایم؛ چون خود منبع را به‌دلیل آسیب‌پذیری زیادی که دارد، نمی‌توانیم در‌اختیار مراجعه‌کننده قرار دهیم.
تورق الکترونیک از‌طریق سیستمی که در اتاق کنار مخزن قرار داده‌ایم، امکان‌پذیر است. برای متقاضیانی که از شهر‌ها و کشور‌های دیگر نسخه‌ای می‌خواهند، صفحات موردنیاز را از‌طریق ایمیل ارسال می‌کنیم. اکنون متقاضیانی از کشور‌های عراق و روسیه و ترکیه و برزیل و بسیاری کشور‌های دیگر داریم که با ما مکاتبه می‌کنند و خواهان مشاهده نسخ هستند.
- در کتاب‌های خطی و نفیس، چه اجزا و بخش‌هایی اهمیت دارند؟
در نسخ خطی و کتاب‌های قدیمی هر نوشته و مهر و امضایی اهمیت دارد. رنگ کاغذ، رنگ مهر، نوشته روی مهر‌ها و نوشته‌های صفحات ابتدایی و پایانی هر کتاب بسیار ارزشمند است. ما هرکدام از کتاب‌ها را از نوع برجستگی نوشته‌ها و برمبنای دوره‌های نسخه شناسی که گذرانده‌ایم، ثبت می‌کنیم. بررسی و ثبت مشخصات هرکدام از این کتاب‌ها مثل یک پازل جذاب است تا نکات مختلفی را درباره کتاب کشف کنیم.
- گفتید که همه کتاب‌های این منبع اهدایی است. اهداکنندگان چه کسانی هستند؟
از همه اقشار هستند؛ افرادی که نسخ خطی قدیمی یا کتاب‌های چاپی سنگی و سربی دارند و گاه حتی خودشان ارزش و اهمیت تاریخی کتاب را نمی‌دانند. گاهی مراجعه‌کننده‌ای می‌آید و نسخه‌ای خطی را می‌آورد تا دیجیتال کنیم و در‌اختیار عموم قراردهیم، اما نسخه اصلی دست خودش است؛ مثلا دو نسخه سنگی داریم که طلبه جوانی به نام محمدرضا رحمت به‌دلیل ارادتی که به امام‌خمینی (ره) دارد، به این کتابخانه اهدا کرده و از قم برایمان فرستاده‌است. «رساله عزیز نسفی» هم که در کتابخانه شریعتی ثبت شده، اهدایی محمد و حسین الهی است که کتاب‌های بسیاری به کتابخانه اهدا کرده‌اند.
- نگهداری از کتاب‌های قدیمی شرایط خاصی می‌طلبد؟
کتاب‌های قدیمی باید در دمای ۱۸ تا ۲۳درجه و رطوبت ۴۵ تا ۵۵درصد نگهداری شوند. اگر رطوبت زیاد باشد، صفحات کتاب قارچ می‌زند و اگر رطوبت کم باشد، کاغذ شکننده می‌شود. سرما و گرما هم روی کیفیت کاغذ تأثیر می‌گذارد.
خوشبختانه اینجا مشکل تغییر دما نداریم، فقط گاهی رطوبت کم می‌شود که با دستگاه رطوبت‌سنج آن را تنظیم می‌کنیم. درخواست کرده‌ایم دستگاه تمام‌اتوماتیک تنظیم دما که به‌صورت خودکار دما و رطوبت را تنظیم می‌کند، خریداری شود.
درخواست کاهش هزینه هر قاب نسخه
بخشی از هویت این منبع با پژوهشگرانی که از آن استفاده می‌کنند، تعریف می‌شود؛ محققانی که در زمینه‌های مختلف به کتب قدیمی نیاز پیدا کرده و به بخش نسخ خطی و کتاب‌های نفیس چاپی کتابخانه عمومی مرکزی امام‌خمینی (ره) مراجعه می‌کنند.
سیدابوالفضل آقایی دانشجوی بینایی‌سنجی است و در‌میان کتاب‌های چاپ سنگی این کتابخانه به‌دنبال کتاب «حق‌الیقین» تألیف محمدباقر مجلسی آمده است تا تحقیقاتش را درباره شیوه‌های بهتر‌دیدن در گذشته تکمیل کند. محمدامین سعادت‌نیا دانشجوی دکترای باستان‌شناسی، نیز تاریخ طبری قدیمی را بررسی می‌کند.
سعادت‌نیا می‌گوید: در این کتابخانه برای هر قاب از نسخ خطی هزارتومان و هر قاب نسخه چاپی ۶۰۰ تومان هزینه دریافت می‌شود. من باستان‌شناسی می‌خوانم و فقط در یکی از دفعاتی که مراجعه کرده‌ام، ۳۵۰صفحه نسخه خطی نیاز داشتم. پیشنهاد کردم که این هزینه را برای افرادی مانند من که تعداد صفحات زیادی را برای تحقیقاتشان نیاز دارند، کمتر محاسبه کنند.
چند قاب از کتاب‌های قدیمی و نفیس در کتابخانه امام(ره)
پژوهشگران و مجموعه‌داران می‌توانند با اهدای نسخ قدیمی و ارزشمندشان به بخش نسخ خطی و کتب نفیس قدیمی کتابخانه عمومی مرکزی امام‌خمینی (ره) به حفظ و غنای میراث فرهنگی مکتوب کمک کنند. در این کتابخانه از نسخ موجود، با دوربین باکیفیت و امکانات کامل نسخه دیجیتال تهیه می‌شود تا هم مراجعه‌کنندگان به‌راحتی به منابع مورد نیازشان دسترسی داشته باشند و هم کتب نفیس قدیمی حفظ شوند.
در قفسه‌های نسخ قدیمی، کتاب‌ها بر‌اساس قطع چیده می‌شوند؛ از کتاب‌های بزرگ نیم‌متری گرفته تا کتاب‌های پنج‌سانتی. قفسه‌ها تاحد‌امکان خلوت چیده می‌شوند تا فشاری روی برگ کتاب‌ها وارد نشود. از‌آنجا‌که نسخه‌های خطی صحافی نمی‌شوند و نباید جلد آن‌ها تغییر کند، جلد‌های چرمی با تخصص ویژه ترمیم شده‌اند.
یکی از منابع بسیار ارزشمند این کتابخانه، نسخه خطی قرآن کریم است که حدود سال۹۰۰قمری توسط کاتبی نامعلوم نوشته شده و در سال ۱۲۴۳ توسط محمد صحاف به خط ثلث جلی بسیار خوبی تکمیل شده است. این کتاب نفیس دارای کاغذ کاهی صیقلی نباتی و جلدی چرمین است.
یکی از جذاب‌ترین کتاب‌های این بخش از کتابخانه، «رساله اثنی‌عشریات خمس» تألیف شیخ‌بهایی است که یک سال قبل از فوت او نوشته شده است. کاتب آن، هاشم بن احمد، هم‌عصر خود شیخ بهایی بوده است و تاریخ کتابت به سال ۱۰۲۹ قمری برمی‌گردد. شیخ‌بهایی با دستخط خودش در یک صفحه از این کتاب تأیید و تصحیحی نوشته است. این کتاب را علی‌محمد حسینی‌مشهدی به کتابخانه اهدا کرده است.
دل‌نوشته‌های حیدریغما، شاعر خشت‌مال نیشابوری، هم در این کتابخانه ثبت و نگهداری می‌شود؛ ۲۳دفتر که این شاعر عاشق‌پیشه در آن‌ها با خودکار‌های رنگارنگ شعر‌ها را با دستخط خودش نوشته است. او در یکی از صفحات نوشته است: کتاب زندگانی را بکش خط فنا یغما/ حدیث دلکشی در سطر این دفتر نمی‌بینم.
* این گزارش چهارشنبه ۲۴ آبان‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۵۴۶ شهرآرامحله منطقه ۹ و ۱۰ چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
