طبیب و عطار سنتی محله مصلی

دنباله عطر گیاهان خشک را که می‌گیریم، به کیسه‌ها و گونی‌هایی می‌رسیم که از گل‌پر، فلفل، زردچوبه، بهارنارنج، هل و گل‌سرخ پر شده و جلوی در مغازه‌ای ردیف شده‌اند. عطاری قدیمی محله مصلی قدیم‌ها، یکی از دواخانه‌های شهر بوده و مردم آن را با این عنوان (دواخانه) می‌شناختند.

دواخانه‌ها در گذر زمان نه‌تنها نامشان تغییر کرد؛ بلکه رنگ و لعابشان هم نسبت به زمان قدیم متفاوت شد. برخی مشاغل سنتی در گذر زمان توانستند خود را با تغییرات جدید روز وقف بدهند که همین موضوع باعث شد به حیات خود ادامه دهند. برای نمونه همین است که امروز باوجود پیشرفت‌های فراوان در علم پزشکی، طب سنتی هم رشد خوبی کرده و موفق شده جایگاه شایان‌توجهی میان مردم داشته باشد؛ به‌گونه‌ای‌که صاحبان برخی از عطاری‌ها تحصیل‌کردگان طب سنتی هستند و حتی مجازند نسخه بنویسند و دارو تجویز کنند.

یکی از همین عطاری‌ها که روز‌های پر‌رونق گذشته‌اش همچنان ادامه دارد و از میدان عدالت تا سر مصلی، کمترکسی است که نشانی‌اش را نداند، عطاری «سیدحسن هاشمی‌فر» است؛ کسی که به‌دنبال تجربه برادرش، «علی هاشمی» که مشهدی‌ها او را با عنوان «سید‌الحکما» می‌شناسند.

کارش را از هجده‌سالگی با شاگردی در مغازه برادرش آغاز کرد و این روز‌ها بعد از گذشت حدود سه‌دهه با گرفتن مدرک دکترای طب سنتی نه‌تن‌ها گره‌گشای شهروندان در این حوزه است، بلکه به‌عنوان عضو اصلی کمیته علمی گیاهان دارویی جهاد کشاورزی خراسان‌رضوی، کشاورزان را درزمینه کاشت سالانه انواع گیاهان دارویی استان راهنمایی می‌کند. در یک روز بهاری، وارد مغازه‌اش در مصلی می‌شویم و پای گفتگو با او می‌نشینیم که معتقد است عطارباش‌های امروزی با تجویزهایشان، نحوه بهتر و سالم‌تر زندگی‌کردن را به مردم آموزش می‌دهند.

عطار باید باسواد و باتجربه باشد

همین که پا به عطاری می‌گذاریم، عطر گیاهان خشک توی دماغمان می‌زند؛ گونی‌هایی که گیاهان و دارو‌های خشک از دلشان بیرون زده و قفسه‌هایی که شیشه‌های دارو در آن‌ها ردیف شده‌اند. ترازوی کوچک و وزنه‌های مختلف، پوستر‌های متنوع که برخی دارو‌های گیاهی را معرفی کرده است و یادداشت‌های عطارباشی که یادش نرود کم‌و‌کسری‌های مغازه را تهیه کند.

اما تصویری که بیشتر از این‌ها توجهمان را به خود جلب می‌کند، کتاب‌های چیده‌شده روی میز عطارباشی است. همین کتاب‌ها جرقه اولین سوال را در ذهنمان روشن می‌کند؛ «تحصیلاتتان چقدر است و در چه زمینه‌ای؟» هاشمی، گریزی می‌زند به سال‌هایی که در عطاری شاگردی کرده و می‌گوید: سال ۱۳۶۸ که ۱۸ سال بیشتر نداشتم، درکنار درس، ساعت‌هایی از روز را برای یادگیری کار در مغازه برادرم می‌گذراندم. تحصیلاتم را در رشته علوم انسانی ادامه دادم و در رشته روان‌شناسی مشغول به تحصیل شدم. 

بااین‌حال زمانی هم که روان‌شناسی قبول شدم، به‌دنبال علاقه به کار عطاری طوری درس می‌خواندم که بتوانم ارتباطی بین این دو ایجاد کنم و همین‌طور هم شد. وقتی که فوق‌لیسانس گرفتم به‌واسطه درس‌هایی که خوانده بودم، توانستم با مشتریان بهتر ارتباط برقرار و واقعا درکشان کنم.

البته جز این موارد سال ۱۳۷۲ به عضویت جامعه احیای گیاه‌درمانی ایران درآمدم. با عضویت در این جامعه، مجوز شرکت در کلاس‌های تخصصی را درکنار عطار‌های درجه‌یک شهر ازجمله حاج‌آقای لپه‌ئیان، دکتر فوقانی، طیرانی و مرحوم میرثابتی به ریاست دکتر شکوه گرفتم. کلاس‌هایی که بعد از چند دهه هنوز هم ادامه دارد و باعث شده درکنار تجربه به‌صورت علمی، نکات زیادی در حوزه عطاری بیاموزم.

هاشمی تاکید می‌کند: این تصور غلط است که عطار تنها زردچوبه و فلفل می‌فروشد. در اصل عطار باید باسواد و باتجربه باشد که از طریق این کار بتواند به مشتریانش زندگی بهتر و سالم‌تر را بیاموزد و این کار هم جز با علم‌آموزی و کسب تجربه امکان‌پذیر نیست.

طب سنتی تغییرناپذیر است

حرف از تجویز که به میان می‌آید، هاشمی به تفاوت‌های کار عطاری با پزشکان اشاره می‌کند و می‌گوید: بسیاری از عطاران قدیم به کار تجویز نیز مشغول بودند؛ مثلا وقتی یک نفر سرما می‌خورد، به عطاری  مراجعه می‌کرد که عطار دارو‌هایی برای رفع بیماری تجویز می‌کرد.

امروز هم بسیاری از افراد برای تشخیص و درمان برخی بیماری‌ها ترجیح می‌دهند به پزشکان طب سنتی مراجعه کنند. هاشمی ادامه می‌دهد: درواقع ما عطار‌ها دوستان پزشکان هستیم و اصلا به‌دنبال دخالت در کار آن‌ها نیستیم، اما متاسفانه تعدادی از پزشکان، کار ما را دخالت در کار خودشان می‌بینند.

این در‌حالی است که ما عطاران به‌دنبال اصلاح تغذیه و نگهداری و مراقبت از بدن هستیم. این کار ما برگرفته از همان سخن معروف امام‌رضا (ع) است که می‌فرمایند: «چه بخوریم، چه وقت بخوریم و چقدر بخوریم.» هاشمی در ادامه صحبت‌هایش، عطاری را یکی از شغل‌هایی عنوان می‌کند که معصومان (ع) هم آن را انجام می‌دادند.

او در‌این‌باره می‌گوید: بعد‌از گذشت قرن‌ها درحالی‌که هر روز دارو‌های شیمیایی دستخوش تغییرات می‌شوند و یک روز مفید و روز دیگر ممنوع‌المصرف اعلام می‌شوند، طب سنتی تغییر نمی‌کند و آنچه به‌عنوان مثال امام‌رضا (ع) چند هزار سال قبل توصیه کرده‌اند، امروز هم قابل استفاده است. همین موارد نشان می‌دهد که طب سنتی چه جایگاهی دارد.

طب سنتی و ضرورت نخوردن ناهار

حرف از توصیه‌های طب سنتی که به میان می‌آید، هاشمی به اضافه وزن تعداد زیادی از شهروندان اشاره می‌کند. او یکی از دلایل اصلی این معضل را در خوردن ناهار می‌داند و می‌گوید: امروزه ثابت شده که خوردن ناهار ضرورتی ندارد. ناهار همان‌طور‌که از نامش پیداشت، به معنی «نا-خورشت» است؛ یعنی اگر کسی ناهار نخورد، ضرری متوجه او نخواهد بود.

حتی در احادیث هم داریم که از امام‌رضا (ع) نقل شده صبحانه را صبح زود میل کنید و شام را اول شب. به همین دلیل است که منِ عطار هم توصیه می‌کنم با رعایت این نحوه غذایی، ناهار خورده نشود؛ چراکه بیشتر اضافه وزن از همین ناهار است.

میهمانی دم‌نوش‌ها

بی‌شک همه دارو‌های گیاهی با‌ارزش هستند، اما هریک از آن‌ها موارد مصرف خاصی دارند. برخی از گیاهان هم به‌صورت متداول ازسوی مردم مصرف می‌شود. هاشمی با بیان این مطلب می‌گوید: امروزه به‌دنبال اثبات ضرر چای سیاه اسانس‌دار، مردم بیشتر به دم‌نوش‌ها روی آورده‌اند؛ تاجایی‌که در بیشتر خانه‌های امروزی دم‌نوش استفاده می‌شود.

البته گیاهان دارویی هم مانند هر ماده غذایی دیگری، اگر در آن زیاده‌روی شود ممکن است ضرر‌هایی داشته باشد؛ به همین دلیل حتی همین دم‌نوش‌ها هم باید براساس توصیه عطاران باتجربه مصرف شوند. دم‌نوش‌ها می‌توانند باعث تغییراتی در اشتها، اعصاب و روان، فشارخون و‌... ایجاد کنند. جالب است بدانید گیاهان دارویی موردعلاقه این عطار خیابان مصلی، عسل، کشمش، مویز، شیره انگور و دم‌نوش‌های گیاهی است.

منزل، محل مناسبی برای پرورش گیاهان دارویی نیست

شاید بیش‌از چندصد گونه گیاه خشک‌شده در این عطاری به چشم بخورد که هرکدامشان فواید بسیاری دارند؛ گیاهانی که هرکدامشان از یک نقطه کشور و حتی جهان تهیه شده اند.

هاشمی در‌این‌باره توضیح می‌دهد: تعدادی از اجناس عطاری، از گل‌وگیاه گرفته تا انواع روغن و عرق‌ها در مشهد و کشور خودمان تولید می‌شود و مواردی هم از سایر کشور‌ها وارد می‌شود. از‌آنجایی‌که مشهد با تعدادی از کشور‌های تولید‌کننده همسایه است، درحال‌حاضر این شهر یکی از نقاط مهم کشور، هم در تولید و هم توزیع گیاهان دارویی است.

هر گیاهی به نام شهری معروف شده است؛ همچون خاکشیر که در خراسان کشت می‌شود یا گل‌گاوزبان که اصلش مربوط به کوه‌های اشکورات است یا زیره که اصلش از کرمان است.

در‌واقع این گیاهان را شاید بتوان در نقاط دیگر هم کاشت، اما خاصیت لازم را نخواهند داشت؛ چراکه خاصیت اصلی آن‌ها به زمینی بستگی دارد که در آن روییده است. این موضوع درباره گیاهان وارداتی هم دیده می‌شود؛ مثلا زنجبیل چین، یا مصطکی روم، زردچوبه و هل هند، زعفران و پسته ایران در دنیا حرف دارند و قطعا هرکدام از این گیاهان اگر در جای دیگری کشت شود، کیفیت لازم را ندارد.

به همین دلیل است که به خانواده‌هایی که دستی در کشت دارند، توصیه می‌کنیم گیاهان دارویی را در منزل پرورش ندهند؛ زیرا شاید این گیاهان ظاهرا رشد کنند و محصول بدهند، اما خاصیت نخواهند داشت.

مشاوره کشت گیاهان دارویی به کشاورزان

یکی دیگر از فعالیت‌های هاشمی که به‌خاطر تخصص و علم او انجام می‌شود، مشاوره کشت گیاهان دارویی به کشاورزان است. در این برنامه که هرسال سازمان جهاد کشاورزی آن را برگزار می‌کند، دوره‌هایی به‌منظور آشنایی و آموزش کشاورزان در‌زمینه گیاهان دارویی برپا می‌شود. هاشمی به‌عنوان مشاور در این دوره‌ها حضور دارد.

مادرشدن با طعم مصرف گیاهان دارویی

حرف از خاطره که به میان می‌آید، لبخندی بر لبان هاشمی می‌نشیند که نشان از خاطرات شیرین او در کارش دارد. او در‌این‌باره می‌گوید: در طول مدت کارم، بانوان بسیاری به من مراجعه کردند که تشنه فرزند بودند و راه‌های زیادی هم برای درمان پیش گرفته بودند، ولی نتیجه‌ای عایدشان نشده بود. وقتی برای آن‌ها دارو‌های گیاهی تجویز می‌کردم و آن‌ها با رعایت دوره درمان می‌توانستند بارداری موفقی را تجربه کنند و مادر شوند، حس بسیار خوبی پیدا می‌کردم.

همین حالا هم بانوان بسیاری برای این امر به من مراجعه می‌کنند و همه دقت و تلاش من، این است که بتوانم در این مسیر تاثیرگذار باشم. او در بیان یکی از خاطراتش می‌گوید: یادم می‌آید روزی بانویی به عطاری‌ام آمد و مشکل فرزندآوری خود را مطرح کرد. زن و شوهر سال‌ها در‌انتظار بچه‌دار‌شدن بودند و تا آن زمان نتیجه‌ای نگرفته بودند.

چیزی نگذشت که آن‌ها با خوردن گیاهان دارویی پیشنهادی‌ام، بچه‌دار شدند و خبر خوشش را هم با آوردن برگه آزمایش که بارداری زن را مثبت اعلام کرده بود، برایم آوردند. هنوز اشک شوق آن زن و شوهر جلوی چشمم است.



* این گزارش د‌وشنبه ۲۱ فروردین ۹۶ در شماره ۲۴۰ شهرآرامحله منطقه ۶ چاپ شده است.