کتابفروشیها و کتابخانهها؛ نمایندههای فرهنگی مشهد 
علی باقرزاده بقای ادب، فرهنگ و علم بود 
نقشه‌های حرم چگونه ترسیم می‌شدند؟
گذری بر قدیمی ترین نقشه های حرم مطهر رضوی که نخستین آن ها، تیرماه155سال پیش رسم شده است.
نقش حرم مطهر بر نقشه هایی که قرن به قرن توسعه آن را نشان می دهد، از بهترین ابزار مطالعه تاریخ این مکان مقدس است اما متأسفانه ازآنجاکه این علم برای ایرانیان تا پیش از ایجاد دارالفنون ناشناخته بوده، حرم مطهر رضوی نقشه شاخصی تا قبل از دوره قاجار ندارد. البته ناگفته نماند از مشهد قدیم، نقشه هایی در دست است که بیشتر به دست سیاحان اروپایی ترسیم شده اند ولی چون این سیاحان، مذهبی غیر از اسلام داشتند و برابر قوانین گذشته، نامسلمانان اجازه ورود به حرم مطهر رضوی را نداشتند، نقشه مجزایی برای این مکان ترسیم نشده است.
برای نمونه، کلنل مک گرگور انگلیسی در سال 1292 هجری قمری، هنگام سفر به مشهد، نقشه ای از این شهر ارائه می دهد که موقعیت حرم به اندازه یک دایره کوچک در آن مشخص است و جزئیات دیگری ندارد. این یعنی تا پیش از صدارت امیرکبیر، تنها اطلاعات درباره حرم و ابنیه داخل آن را باید در شرح نوشته سفرنامه نویسانی چون ابن بطوطه جست وجوکرد.
این موضوع با به ثمر نشستن مهندسانی که امیرکبیر برای تربیتشان خون دل ها خورده بود، حل می شود و نقش خورشید بر نقشه می نشیند. این نقشه ها قدیمی ترین نقشه های علمی دارای مقیاس ریاضی و اطلاعات تاریخی از حرم مطهر است که نخستین آن ها در تیرماه1246 خورشیدی روی کاغذ رنگ می‌گیرد و گزارش پیش رو نقبی است بر معرفی و تاریخ شکل گیری آن ها.
نقشه منتشر شده در مطلع الشمس طوری نقش خورده که مقیاس تقریبا دقیقی از وسعت حرم و روضه منوره ارائه می دهد.
به این صورت که هر خانه نماد یک ذرع در نظر گرفته شده است. نام طراح از روی نقشه پاک شده و تنها عبارت«ولد خدادخان» آن مشخص است.
نقشه ذوالفقارخان مهندس
با ایجاد دارالفنون، نقشه بردارهایی تربیت شدند که دانستند برای ارزیابی دقیق حدود حرم مطهر رضوی باید ابتدا مقیاسی دقیق از طول و عرض ریاضی آن ارائه کنند. نخستین این افراد «ذوالفقارخان مهندس» از نقشه برداران مشهور عصر قاجار است که در ربیع الاول1284هجری قمری (تیر 1246خورشیدی) مجموعه حرم و بناهای وابسته به آن را روی نقشه ترسیم می کند.
تاریخ نگاران اصل این نقشه را که اکنون در کاخ گلستان نگهداری می شود، با عنوان «نقشه مشهد مقدس رضوی از حیثیت بقعه و صحن و مسجد و مدرسه و قدری از عمارات و باغات متصل به صحن مقدس» می شناسند. نقشه ای که در آن مقیاس حرم و موقعیت مکانی نقاط مختلف حرم مانند رواق ها، صحن ها، مدارس، کشیک‌خانه ها، خزانه، مهمان سرا،مسیر نهرهای جاری در صحن ها، حوض ها، گلدسته های طلا و ایوان ها را می توان مشاهده کرد.
نکته جالب در این نقشه که گویا در سفر نخست ناصرالدین شاه به مشهد رسم شده، توضیحات آماری و تاریخی است که نگارنده از نقاط مختلف حرم مانند مدارس، موقوفات، تکایا مدارس و... ارائه می دهد. از ذوالفقارخان مهندس نقشه های دیگری از شهرهای مختلف مشهد به یادگار مانده که معروف ترینشان نقشه شهر رشت است.
نقشه کتاب «مطلع الشمس»
19سال پس از ذوالفقارخان مهندس در سال 1265خورشیدی، نقشه دیگری از حرم مطهر رسم می شود که نقش آن در کتاب مطلع الشمس با عنوان «نقشه روضه مطهره حضرت رضا علیه آلاف التحیه و الثناء و اروقه متبرکه و صحن های مقدسه و بعضی ابنیه متصله به این اماکن شریفه» ماندگار شده است. این نقشه باهنر ،دقت نظر و دانش فردی رقم خورده که نامش در پایین نقشه پاک شده و تنها عبارت «ولد خداداد خان» آن مشخص است اما مقیاس تقریبا دقیقی از وسعت حرم و روضه منوره ارائه داده است. به این صورت که هر خانه نماد یک ذرع در نظر گرفته شده است.
نقشه درج شده در کتاب شمس‌الشموس که در آن طول و عرض واقعی مکان‌های مختلف نیز درج شده است، ترسیم «حسن قصابی» نامی است و طرح و اطلاعات آن نیز زیرنظر اداره ساختمان آستان قدس تهیه شده
و دارای مقیاس یک‌دویستم بوده ولی در کتاب به یک‌چهارصدم کاهش یافته است.
نقشه مهندس بغایری
سرآمد همه این نقشه ها، اما نقشه‌ای است که زیر نظر سرتیپ مهندس «عبدالرزاق بغایری» ترسیم شده است. او که متولد ۱۲۴۸ خورشیدی در اصفهان بوده، در هجده سالگی به تهران می‌رود و در دارالفنون ثبت نام می‌کند. چند سال بعد، او مهندسی است که علاوه بر تحصیل در رشته ریاضی، در ساعات فراغتش نقاشی می‌کشد، صحافی و ریخته گری می‌کند و گاهی گل کاغذی می‌سازد و از آنجا که دستی بر آتش سرودن شعر داشته، حتی طبع موزون می‌کرده و تخلصش هم «نپتون» بوده است.
ساختن صفر تا صد کره جغرافیایی، یکی دیگر از هنر‌هایی است که او با دقت و ظرافت بسیار انجام می‌داده، آن چنان که یکی از این کره‌ها در سال ۱۳۱۰ هجری قمری به ناصرالدین شاه پیشکش می‌شود. او در دوره مظفرالدین شاه از کار دولتی کنار می‌کشد و همه هم وغم خود را به ترسیم نقشه اختصاص می‌دهد و پس از این است که بهترین و دقیق‌ترین نقشه‌های ایران زاده می‌شوند.
برای نمونه او در ابتدای کار با مطالعه ۶۰ نقشه آلمانی، انگلیسی، روسی و فرانسوی، نقشه‌ای دقیق از ایران، استان ها، شهر‌ها و دیگر نقاط مختلف آن ارائه می‌کند که هشت سال زمان می‌برد. بغایری در سال ۱۳۰۲ خورشیدی به مشهد می‌آید و با همکاری اسماعیل خان مهندس و علی اصغرخان مهندس سه نقشه رسم می‌کند که اولین نقشه متعلق به شهر مشهد، دومی فضا‌های مختلف حرم مطهر رضوی و نقشه سوم هم به مقیاس مسجدگوهرشاد اختصاص دارد.
او در شرح خاطراتش درباره آغاز این پروژه می‌نویسد: «اما مشهد مقدس که کرسی خراسان و مدفن حضرت ثامن الائمه و زیارتگاه عموم شیعیان است، ارتفاعش از سطح بحر محیط ۹۰۰ متر و عرض گنبد مطهر از خط استوا مطابق رصدی که این جانب در لیله سه شنبه ۱۶ جدی برابر ۱۵ جمادی الثانی سنه ۱۳۴۳ نموده ام، ۳۶ درجه، ۱۷ دقیقه و ۴۸ ثانیه است و طولش به رصد بنده در صورتی که قله کوه توچال را مطابق معمول این جانب مبدأ طول اختیار کنیم و آن خطی است که از وسط شهر تهران می‌گذرد، ۸ درجه، ۱۰ دقیقه و ۱۹ ثانیه شرقی است.»
سوای اطلاعات جغرافیایی ارزشمند، از نکات مثبت این نقشه، دیدن روند تغییراتی است که از ابتدای قرن چهاردهم بر حرم مطهر رضوی و شهر مشهد گذشته است. ماجرا از این قرار است که این نقشه، چون در ابتدای قرن ترسیم شده دارای اطلاعاتی است که حتی پنج سال پس از ترسیمش دیگر در مشهد و حرم مطهر وجود ندارد؛ زیرا دامنه توسعه و تحولاتی که با نیابت محمد، ولی اسدی بر آستان مقدس رضوی رخ می‌دهد، آن چنان است که بسیاری از این بنا‌ها پس از پایان کار بغایری و گروهش از بین می‌رود.
برای نمونه در این نقشه، مسیر کانال راه نهر پایین خیابان هنوز جاری است و جان دارد. ایوان شمالی صحن جدید به «تلگرافخانه» معروف بوده است و نام دو مهمانخانه حرم، «مهمانخانه خدامی» در جنوب صحن جدید و «مهمانخانه زواری» در بست بالا خیابان مشاهده می‌شود.
علاوه بر این موقعیت مکانی و وسعت دقیق بسیاری از ابنیه اطراف حرم مانند بازار کفشدوزها، زنجیر بازار بزرگ و... که حالا دیگر نشانی از آنان در شهر وجود ندارد، بر این سند آمده که بسیار مهم است. در نقشه دیگری هم که از مسجد گوهرشاد رسم شده است، مسجد «پیرزن» که با داستان‌های بسیاری گره خورده بود، هنوز وسط حیاط دیده می‌شود.
از دیگر کار‌های ماندگار بغایری، تنظیم تقویمی صد ساله (از ۱۲۸۱ تا ۱۳۸۴ هجری قمری) است که در آن وی، همه روز‌های سال‌های شمسی، قمری و میلادی را با هم تطبیق داده است و در نهایت توانسته همه رویداد‌های تاریخی گذشته بر ایران در این بازه زمانی را استخراج کند.
نقشه آرتور پوپ
15سال پس از گروه مهندسانی که زیر نظر مهندس بغایری، کار ترسیم نقشه حرم مطهر را به پایان رساندند، آرتور پوپ در سال1317خورشیدی وقتی ورود غیرمسلمانان به حرم بلامانع بوده است، نقشه ای می کشد که در آن، جهت شمال جغرافیایی مشخص است و نام همه اماکن حرم و توضیحاتی که در معرفی آن ها آمده، به زبان انگلیسی نوشته شده است.
منبع: بررسی نقشه ها و اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند عملکرد 25 ساله آستان قدس در توسعه عمرانی حرم مطهر رضوی، کتاب شمس الشموس احتشام کاویان، کتاب مطلع الشمس از محمدحسن صنیع الدوله، زندگی نامه عبدالرزاق بغایری از محسن مسعود انصاری، مقاله تحلیلی بر کهن ترین نقشه ابنیه حرم از وحید توسلی و کتاب نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد از سیدمهدی سیدی.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
