تولیدات آهنگرها آخ نمی‌گفت

همه کشاورزان ساکن در جاده قدیم (بولوارتوس) اوستا صفرعلی آهنگر را می‌شناسند. او متولد سال1325 و ساکن محله مشهدقلی است. به قول خودش آهنگری نسل اندر نسل در خانواده‌اش رواج داشته و به‌طور موروثی به او رسیده است.

 60سال از سن 75ساله‌اش را با شغل آهنگری گذرانده است. مغازه‌اش هنوز هم به همان صورت سنتی و قدیمی باقی‌مانده است. سقف سیاه و دودگرفته و کوره قدیمی که با زغال سنگ کار می‌کند گواه این مدعاست. اوستا صفرعلی آرشیا از شغلش برایمان می‌گوید.

شغل آهنگری در بین مردم، خاص بود

اوستا صفرعلی می‌گوید: این روزها آهنگری رونق چندانی ندارد اما در گذشته‌های نه چندان دور این شغل خیلی به کار مردم می‌آمد.
او در ادامه می‌گوید: برخلاف این روزها و سال‌های خشک و بی‌باران که نفس کشاورزی را گرفته است در 50 و60سال قبل با وجود برف و باران فراوانی که در مشهد می‌بارید قنات‌ها و جویبارها پرآب بود و کشاورزی رونق فراوانی داشت. شغل آهنگری هم که ارتباط مستقیمی با ساخت و تولید ابزارآلات کشاورزی داشت پررونق بود.

اوستا می‌گوید: آن سال‌ها شغل آهنگری به‌دلیل همین رونق، جایگاه خاصی داشت. آهنگرها به‌دلیل پتک‌های محکمی که می‌زدند از قوای بدنی خوبی برخوردار بودند و قوی هیکل بودند برای همین این شغل در بین مردم خاص بود. 

این آهنگر اضافه می‌کند: دهه50 بخشی از محله خواجه‌ربیع مشهد که خارج از شهر قرار داشت مرکز صنف آهنگران بود و بیشترین مغازه‌های آهنگری در آنجا قرار داشت. آهنگران به همراه خانواده‌هایشان در این محدوده ساکن بودند. ساخت ابزار کشاورزی مانند داس، بیل، خیش و خرخره و دوکارد و چاقو کار مهم آهنگرها بود.

وابستگی آهنگری به کشاورزی

این اوستای آهنگر می‌گوید: «از وسایلی که آهنگرها می‌سازند کاملا مشخص است که کار آن‌ها ارتباط زیادی با کشاورزان دارد. یعنی تا وقتی کار و بار کشاورزی رونق داشته باشد آهنگری‌ هم رونق دارد و برعکس. حالا با کم شدن بارندگی‌ها، کشاورزی از سکه افتاده کار آهنگری هم به همین اندازه کساد شده است. تا 20سال پیش در هر آهنگری لااقل 4یا 5نفر نان می‌خوردند الان آهنگرها به تنهایی در مغازه کار کنند نان خودشان را هم به زور در می‌آورند.

تا چند سال قبل هم شرایط بد نبود

مدت‌هاست که دیگر خبری از ازدحام و مراجعه کشاورزان برای ساخت و خرید ابزارآلات کشاورزی نیست. مغازه‌های آهنگری هم مشتری ندارد و آرام آرام آهنگرها مجبور به تغییر شغل می‌شوند.

اوستا صفرعلی که سعی دارد با لبخندی مصنوعی ناراحتی خودش را از کسادی کار پنهان کند می‌گوید: «تا چندسال قبل وضعیت به این بدی و کسادی نبود و برخی مشتری‌های قدیمی به مغازه می‌آمدند و ما هم مشغول بودیم. اما از زمانی که کشاورزان زمین‌های خود را قطعه‌بندی و به قیمت‌های میلیاردی فروختند کشاورزی هم کم کم از رونق افتاد. نسل امروز که فرزندان همان کشاورزان قدیمی هستند تاب و توان بیل زدن و دروکردن در زیر آفتاب سوزان تابستان را ندارند. حاضر هستند سرگذر بروند و کارگری کنند اما کشاورزی نکنند.»

تولیدات کارخانه‌ای و ادامه بی‌رونقی آهنگری

اما چیزی که در واقع تیر خلاص شغل آهنگری بود تولیدات کارخانه‌ای ابزارآلات صنعتی بود. اوستا صفرعلی می‌گوید: «آهنگر برای ساخت یک بیل باید 2روز کنار کوره بنشیند و پتک بر سندان بکوبد تا یک بیل ساخته شود. اما حالا شما یک ورق آهن را به دستگاه می‌دهی ظرف مدت چند دقیقه یک بیل صاف و صیقلی تحویلت می‌دهد. البته این را هم بگویم تفاوت این بیل کارخانه‌ای با بیلی که 2شبانه‌روز پتک می‌خورد تا ساخته شود مثل تفاوت فرش ماشینی با فرش دستبافت است. 

آهنگر برای ساخت یک بیل باید 2روز کنار کوره بنشیند و پتک بر سندان بکوبد تا یک بیل ساخته شود

آهنگرها بیلی می‌سازند که 30سال کار می‌کند و به قول معروف آخ هم نمی‌گوید. اما شما یک بیل کارخانه‌ای را اگر کمی محکم‌تر به زمین فرو ببرید، ترک برداشته و می‌شکند.»

با از رونق افتادن شغل آهنگری خیلی از همکاران من رنگی به در و دیوار مغازه‌هایشان می‌زنند و آن را اجاره می‌دهند. برای همین فکر می‌کنم بساط آهنگرها در حال برچیدن است و شاید تا چند سال آینده هیچ مغازه آهنگری‌ای در شهر پیدا نکنید که فعال باشد.
وقتی برای گرفتن عکس از آهنگرمان رفتیم باخبر شدیم به کرونا مبتلاشده و در بستر بیماری است.

کوره اوستا صفرعلی هنوز سنتی است

کوره آهنگری، محلی اجاق مانند، مثل شومینه است که در گذشته با زغال سنگ کار می‌کرد و با دمنده دستی حرارت آن کم و زیاد می‌شد. آهنگرها آهن را ابتدا در داخل کوره آهنگری می‌گذاشتند و زمانی که سرخ و خمیری می‌شد بیرون آورده و با پتک‌کاری به شکل دلخواه درمی‌آوردند. کوره آهنگری اوستا صفرعلی یکی از نمونه‌های قدیمی و سنتی کوره‌های آهنگری است که با زغال سنگ و دمنده دستی کار می‌کرد. ا

ین روزها دیگر کوره آهنگری سنتی وجود ندارد و با استفاده از هوا برش (گاز و هوا) آهن سرخ شده و بعد از آن به شکل دلخواه درمی‌آید. امروز آهنگران قطعات مختلف آهن را با دستگاه جوش به هم جوش می‌دهند. اما درگذشته دستگاه جوش نبود و 2قطعه آهن را ابتدا در کوره سرخ و بعد از آن روی هم گذاشته و آن‌قدر پتک می‌زدند تا جوش بخورد. اوستا صفرعلی جزو معدود آهنگرانی است که از این روش قدیمی استفاده می‌کرده است.

سندان و پتک آهنگری

سندان و پتک آهنگری 2وسیله مهم در کار آهنگری است. سندان وسیله‌ای از جنس چدن است که با وجود برخی تغییرات در ظاهر و وزن تقریبا به همان شکل قدیمی خود باقی مانده است. با مهار و محکم کردن این قطعه زین‌مانند در زمین، قطعات آهن گداخته را روی آن قرار داده و با پتک می‌کوبند. 

در کوره‌های آهنگری سنتی نحوه سندان و پتک زدن در سفتی و شکنندگی آهن تأثیر زیادی داشته است

پتک دیگر وسیله آهنگری قطعه آهنی مربع شکل است که با دسته‌ای آهنی و چوبی مهارشده است. پتک در انواع مختلف از یک‌کیلو تا 8و10کیلوگرم وجود دارد. از انواع پتک متناسب با آهنی که روی سندان قرارگرفته استفاده می‌شود. البته این روزها در آهنگری‌های صنعتی و بزرگ دیگر خبری از سندان و پتک دستی نیست دستگاه‌های کوبنده برقی قطعات آهن چند کیلو تا صد کیلو را به شکل دلخواه درمی‌آورند. در کوره‌های آهنگری سنتی نحوه سندان و پتک زدن در سفتی و شکنندگی آهن تأثیر زیادی داشته است.