روضه محله هفده شهریور به رسم «تَشتگذاری» اردبیلیها برپا می‌شود 
برادران پایکار تنها پرچمدوزان خیابان میثم هستند 
«شهید هاشمی‌نژاد۹»؛ کوچه‌ای مشهدی با لهجه عربی
مشهد حدود ۱۵۰ سال پیش دارای باغ‌های سرسبز بسیاری بوده است که اغلب این باغ‌ها در محدوده شمالی و شمال‌شرقی شهر قرار داشته‌اند. این باغ‌ها، اما با افزایش جمعیت مشهد در دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی ماهیت خود را از دست دادند و به کوچه و خیابان تبدیل شدند. کوچه شهیدهاشمینژاد۹ یکی از این مسیر‌های ایجاد‌شده در دل باغ‌های قدیم مشهد محسوب می‌شود.
این کوچه که روزگاری بخشی از فضای سبز بزرگی معروف به باغ‌های بالاخیابان بود، ابتدا در سال‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی با ایجاد بیمارستان آمریکایی در حاشیه شرقی شکل گرفت و سپس با احداث خیابان فوزیه (هاشمی‌نژاد کنونی) در بخش غربی آن و سکونت تهرانی‌الاصل‌ها و سپس عرب‌زبان‌ها کامل‌تر شد.
از «باغ‌نو» تا «کوچه عرب‌ها»
کوچه شهیدهاشمینژاد۹ اگرچه عمری تقریبا صد‌ساله دارد، اسامی زیادی نداشته است. نخستین نام که برای معرفی این کوچه در اسناد ثبت شده، عنوان کوچه غربی بیمارستان آمریکایی است که به‌دلیل مجاورت با بخش غربی باغ بیمارستان آمریکایی‌ها به این نام معروف شده است.
کوچه باغ‌نو نام بعدی ثبت‌شده برای این محدوده است. دلیل این نام‌گذاری هم هم‌جواری آن با باغ خرم بوده که روزگاری در ابتدای کوچه شهید هاشمی‌نژاد ۹ قرار داشته است.
بعد‌ها ایجاد خیابان فوزیه در این حدود باعث شد نام بعدی این کوچه فوزیه۱۱ باشد. با تغییر نام فوزیه به عشرت‌آباد هم اینجا با عنوان عشرت‌آباد۱۱ تابلو خورد. این دو نام در حالی برای این کوچه از سوی مقامات رسمی شهر در نظر گرفته شد که مردم محلی، به‌دلیل سکونت تعداد درخورتوجه افراد تهرانی‌الاصل، این مسیر را به‌عنوان کوچه تهرانی‌ها هم می‌شناختند.
بعد‌ها و در دهه ۴۰ قرن ۱۴خورشیدی با ایجاد حمام «ساحل» اینجا در میان مردم کوچه و بازار به کوچه حمام ساحل هم معروف شد؛ در‌واقع طی یک دوران تقریبا چهل‌ساله، یعنی از زمان ایجاد حمام تا اوایل دهه۸۰، این نام توسط اغلب مردم مشهد برای معرفی این کوچه استفاده می‌شد. در همین دوران و با تغییر نام خیابان عشرت‌آباد به شهید هاشمی‌نژاد، ابتدا تابلوی شهیدهاشمینژاد۹ از سوی شهرداری در ابتدای کوچه نصب شد و چندی بعد هم این تابلو به نام شهید‌رضا‌ده‌سنگی مزین شد.
ناگفته نماند که در سال‌های اخیر و با خرید تعداد درخورتوجهی از پلاک‌های این کوچه توسط عرب‌های خوزستانی و نجفی، برخی از مردم منطقه، از این کوچه با عنوان کوچه عرب‌ها هم یاد می‌کنند.
پیشینه کوچه «شهید هاشمی‌نژاد۹» در دوره قاجار
در مقدمه این گزارش نوشتیم که در دوره قاجار این حدود (مسیر کوچه هاشمی‌نژاد ۹) در دل باغ‌های بزرگی معروف به باغ‌های مشجر بالاخیابان قرار گرفته بود. بر‌اساس نقشه سال ۱۲۴۸ خورشیدی مشهد، تنها بخش کوچکی از این مسیر که متصل به محله قدیم و کوچه پاچنار کنونی است، در آن زمان وجود خارجی داشته است، آن هم به‌عنوان مسیر بین باغات مشجر بالاخیابان و باغات پای‌چنار بالاخیابان.
بخش مذکور امروزه چند‌کوچه را (مثل آخرین فرعی جنوبی کوچه، دومین راسته غربی‌شرقی و کوچه شمالی‌جنوبی ختم‌شده به چهارراه شهیدان سعیدی نجات) شامل می‌شود.
وضعیتی که از آن یاد شد، تقریبا تا آخرین سال حکومت قاجار‌ها پابرجاست و به‌جز تقسیم باغات بزرگ دو سوی مسیر به باغات کوچک‌تر و ادامه پیدا کردن مسیر انتهایی کوچه تا پشت باروی شمالی شهر تفاوت خاصی نمی‌کند.
بر این پایه می‌توان گفت که آنچه از مسیر مورد‌اشاره در دوران قاجار‌ها و قبل آن وجود داشته، راه‌های مال‌رو بین‌باغی بوده که تنها از سوی سکنه دائم باغ‌ها و کارگران فصلی باغ‌های مثمر دو سوی کوچه مورد استفاده قرار می‌گرفته است؛ به عبارت دیگر این مسیر سکنه رسمی بسیار محدودی داشته است.
سکونت خانواده‌های تهرانی در دهه ۲۰ تا ۴۰ قرن گذشته
رشد و تکامل کوچه شهیدهاشمینژاد۹ در دوره پهلوی‌ها خاصه دو دهه۲۰و۳۰ رخ داد. بر‌اساس اسناد موجود با ایجاد بیمارستان آمریکایی‌ها در این محدوده، به‌مرور شرایط سکونت در این کوچه هم تغییر کرد و برخی از باغ‌های آن تبدیل به منازل مسکونی شدند. در‌واقع تکمیل خیابان فوزیه (شهیدهاشمینژاد کنونی) در حدفاصل سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۳۳ خورشیدی سبب کامل شدن این کوچه شد، به‌نحوی‌که در نقشه سال۱۳۳۳ شمای کاملی از این کوچه قابل‌شناسایی است.
در این سال (۱۳۳۳ خورشیدی) کوچه مورد‌نظر که نامش با عنوان کوچه باغ‌نو در نقشه ثبت شده، شامل مسیری غربی‌شرقی (منشعب از خیابان فوزیه وقت) بوده که پس از طی مسافتی به دو شاخه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شده است. شاخه شمالی به سمت بقایای برج‌و‌باروی شهر در محدوده خیابان جدید شاه‌عباس منحرف می‌شده و شاخه جنوبی هم به کوچه و محله پاچنار می‌رسیده است.
در نقشه‌های سال ۱۳۴۹ این کوچه دیگر کامل شده بوده و وضعیتی تقریبا مشابه امروز خود داشته است. درباره شرایط جمعیتی این کوچه در عصر پهلوی‌ها هم باید گفت که در حدفاصل دهه ۲۰ تا ۴۰ خورشیدی تعداد درخورتوجهی از افراد تهرانی‌الاصل در این حدود ساکن شده‌اند.
این موج سکونت سبب شد کوچه مورد‌نظر از معدود مناطق مشهد در آن دوران باشد که اغلب ساکنان آن با لهجه‌ای غیرمشهدی سخن می‌گفته‌اند. برای همین هم این کوچه در بین مردم مشهد به نام کوچه تهرانی‌ها شناخته می‌شده است.
تغییر جمعیتی کوچه؛ از تهرانی‌ها به عرب‌ها
تکامل کوچه شهیدهاشمینژاد۹ در دهه۵۰ و سال‌های منتهی به انقلاب هم ادامه داشته است، به‌نحوی‌که اسناد باقی‌مانده از سال‌های ابتدایی دهه۶۰ نشان می‌دهد بر تعداد فرعی‌های آن افزوده شده است. با‌توجه‌به این تغییرات که درآن دوران رخ داده و همچنان هم باقی است، اکنون کوچه شهید هاشمی‌نژاد از منظر ساختاری شامل یک مسیر اصلی با چهار فرعی است.
با ایجاد بیمارستان آمریکایی‌ها در کوچه شهیدهاشمینژاد۹،شرایط سکونت در این کوچه تغییر کرد و برخی از باغ‌هابه منازل مسکونی تبدیل شدند
ناگفته نماند، تغییرات این کوچه در سال‌های بعد از دهه۶۰، بیش از هر‌چیز تغییر ساختاری (چه از منظر جمعیتی، چه از منظر ابنیه) بوده است. در این دوران از یک‌سو بسیاری از بنا‌های ویلایی کوچه تخریب و تبدیل به آپارتمان‌های اقامتی چند‌طبقه شده و از دیگر‌سو -پس از استقرار حسینیه و زائرسرای نجفی‌های مقیم تهران در یکی از پلاک‌های بزرگ کوچه- این محدوده مورد توجه اعراب ایرانی و عراقی قرار گرفته است، به‌نحوی‌که اکنون بسیاری از واحد‌های آپارتمانی آن در اختیار این گروه قرار دارد.
حضور عرب‌زبان‌ها در این کوچه تا آن حد مشهود است که اکنون کوچه از کوچه تهرانی‌ها به کوچه عرب‌ها تغییر‌نام داده است و زبان فارسی کمتر از زبان عربی در آن کاربرد دارد.
نامداران کوچه «شهید هاشمی‌نژاد ۹»
اکنون شناخته‌شده‌ترین خانواده این کوچه خاندان سعیدی‌نجات است. نام این خانواده از آنجا با این کوچه گره خورده که تنها چهارراه موجود در مسیر در نقشه‌های رسمی شهر به نام شهیدان سعیدی‌نجات ثبت شده است. محمد‌ابراهیم و محمد‌اسماعیل سعیدی‌نجات برادران شهیدی هستند که روزگار کودکی تا جوانی خود را در این کوچه پشت‌سر گذاشتند.
خاندان طاهری که یکی از فرعی‌های کوچه در اراضی متعلق به ایشان ایجاد شده و به‌همین‌دلیل نام آنان بر تابلوی ابتدای آن فرعی ثبت شده است از دیگر خاندان‌های قدیمی این مسیر هستند.
همچنین باید از خانواده نوبخت که بزرگ آنان قناد و شیرینی‌فروش بوده، حجت‌الاسلام سادات، خاندان حکم‌آبادی که بزرگ آنان بازنشسته شرکت برق است، خانواده‌های راد، حسینی، نجفی، صالحی‌نژاد، خامه‌چی، میزان، رنجبر، حسینی و پور‌حسنی به‌عنوان خاندان‌هایی یاد کرد که طی پنجاه سال اخیر در این کوچه سکونت داشته‌اند یا دارند.
شهیدان غلامرضا منوچهری، کمال غفاری‌پور و جلال حیدری‌یزدی نیز از جمله جوانانی هستند که در این کوچه رشد‌و‌نمو پیدا کرده و در سال‌های دفاع‌مقدس در دفاع از کیان ایران عزیز به شهادت رسیده‌اند.
* این گزارش سه‌شنبه ۳ تیرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۱۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
