دفاع مقدس مهاجر مجاهد افغانستانی 
زهرا رضوی درس خوبی از مربی‌اش گرفت 
داستان دوازده گلدسته حرم مطهر امام رضا(ع)
اگرچه اکنون حدود دوازده مناره یا گلدسته در حرم‌رضوی دیده می‌شود، نشان دو گلدسته از این تعداد را باید در همه دوران‌های ایجاد تا توسعه حرم مطهر دید. دو گلدسته که قدمت نخستینشان به عهد غزنویان می‌رسد.
گلدسته‌های حرم امام‌رضا (ع) که بانگ اذان، هر‌صلات، چون پیچک بر خشت‌های مطلای آن می‌پیچد و دست در آسمان مشهد می‌آویزد، از زیباترین بنا‌های ستون‌خورده در حریم حرم مطهر رضوی است که تاریخ نخستین آنها قدمتی هم‌تراز با روضه منوره دارد.
این سطر را بگذارید کنار این توضیح که در میان اخبار منتشر‌شده این هفته، خبر جابه‌جایی یکی از گلدسته‌های حرم مطهر رضوی در صحن جمهوری سبب شد تا در سطر‌های پیش‌رو از تاریخ ساخت و مطلا شدن نخستین گلدسته‌های حرم بگوییم و روزگار گذشته بر آنان را مرور کنیم.
یادگار «سوری‌بن معتز» در حرم‌رضوی
اگرچه اکنون حدود دوازده مناره یا گلدسته در حرم مطهر دیده می‌شود، نشان دو گلدسته از این تعداد را باید در همه دوران‌های ایجاد تا توسعه حرم مطهر دید و برایش روایت‌ها نوشت. دو گلدسته که قدمت نخستینشان به عهد غزنویان می‌رسد.
عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ‌آستان قدس رضوی» درباره این دو گلدسته می‌نویسد: «در مجموعه قدیمی آستان قدس، دو مناره هست که یکی از آنها نزدیک گنبد مطهر و دیگری مقابل آن، بالای ایوان عباسی در شمالِ صحن کهنه قرار دارد. این مناره‌ها هر دو روکش طلا دارند و جلوه‌ای به بارگاه حضرت‌رضا (ع) می‌دهند آن‌چنان که مشتاقان آن حضرت را به طرف خود می‌کشاند.
مناره نزدیک گنبدمطهر به احتمال زیاد هم‌زمان با خود گنبد مطهر ساخته شده و از آثار قرن پنجم قمری می‌باشد. زیرا در معماری این دوره معمول بوده در کنار گنبد‌ها یک مناره نیز ساخته شود و شاهد بر این ادعا نیز گنبد و مناره سنگ‌بست در نزدیکی مشهد مقدس است که هم‌اکنون به بقا باقی است.»
البته عطاردی در ادامه با اشاره به یک اشتباه تاریخی در زمان ساخت نخستین گلدسته، چنین توضیح می‌دهد: «در بعضی از متون تاریخی، مناره نزدیک حرم را به عهد صفوی نسبت می‌دهند و گفته‌اند شاه‌طهماسب صفوی آن را ساخته و طلا کرده است ولی این عقیده درست نیست. در‌واقع بنده گمان می‌کنم که این گلدسته، چون در زمان شاه طهماسب مرمت شده، سبب گردیده که بگویند شاه صفوی آن را ساخته و بعد هم این غلط، توسط مؤلفان به کتاب‌ها راه پیدا کرده است.»
نکته بیان شده توسط مرحوم عطاردی، درست است، زیرا که بنا به سیاهه اسناد تاریخی، مناره کنار گنبد را «سوری‌بن‌معتز»، از کارگزاران سلطان مسعود غزنوی، بنا کرده که سال‌ها حاکم خراسان در نیشابور بوده است.
بیهقی نیز درکتاب «تاریخ مسعودی» تأکید می‌کند که معتز بر مشهد علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع) مناره‌ای ساخته و موقوفات ارزشمندی بر آن قرار داده است؛ «سوری‌بن‌معتز با همه ستمکاری مردی نیکو‌صدقه و نماز بود، آثار‌های خوش وی به توس هست، از آن جمله آنکه مشهد علی‌بن‌موسی‌الرضا را -علیه السلام- که بوبکر شهمرد کدخدای فائق خاصه خادم آبادان کرده بود، سوری در آنها زیادت‌هایی فرموده بود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.»
این مناره به احتمال بسیار در ابتدا از نظر ظاهر شبیه به مناره‌های ایران باستان به شیوه جدا از گنبد و به شکل چهارطاقی بوده است. تنها نمونه قابل‌مقایسه در این زمینه، بنای مقبره ارسلان جاذب، مشهور به «میل‌ایاز» در سنگ‌بست است.
نادرشاه و مطلا کردن گلدسته حرم مطهر
اما گلدسته دوم که تا هنوز هم با عنوان گلدسته نادری خوانده می‌شود، برابر نامش قدمتی همپای تاریخ افشاریه دارد. این مناره ۲۹۲ سال پیش با دستور نادرقلی افشار ساخته می‌شود و زمان دقیق اتمام بنا، ذیقعده سال۱۱۴۵ قمری (برابر با اردیبهشت۱۱۱۲خورشیدی) است.
روایت‌ها می‌گویند نادرشاه افشار هنگامی که ایوان امیرعلشیر‌نوایی را تذهیب می‌زند، نخستین گلدسته را از نو طلا می‌کند. در‌واقع وقتی نادر عازم فتح هرات می‌شود، پیش از شروع سفر، به زیارت حرم حضرت‌رضا (ع) می‌رود و نذر می‌کند در صورت پیروزی، ایوان صحن مقدس را که به «صفه امیرعلیشیر» مشهور بوده و همچنین گلدسته بالای سر مبارک را به «تنگ‌طلا» مزین کند.
سفر جنگی نادر حدود یک سال طول می‌کشد. وی سرزمین هرات تا نزدیکی قندهار را باز‌پس می‌گیرد و اواخر سال۱۱۴۴ هجری‌قمری (۱۱۱۰ خورشیدی) به مشهد باز می‌گردد.
با ورود سپاهیان افشار، شهر آذین می‌شود و تا یک هفته جشن عمومی به راه می‌افتد. پس‌از‌این، نادر بزرگان خراسان و کدخدایان محلات مشهد را در چهارباغ به حضور می‌طلبد و مالیات سه سال آینده را می‌بخشد و امر می‌کند که تنها گلدسته حرم را طلا کنند.
ماجرای ساخت دومین گلدسته را مؤلف «تاریخ عالم‌آرای نادری» چنین نوشته است: «نادر پس از مطلا کردن گلدسته (گلدسته سوری‌بن‌معتز) گفت شایسته است که در مقابل گنبد عالیه، گلدسته دیگری نیز بنا شود.»
همچنین محمدکاظم‌مروی، یکی از مورخان عهد نادری که در زمان ساخت گلدسته دوم (گلدسته ایوان عباسی) شاهد آن بوده نیز در شرح خاطراتش می‌نویسد: «من همه‌روزه به تماشا می‌رفتم. ابتدا زمین را چنان گود کردند که وقتی از بالا به عمله‌ای که در پایین کار می‌کردند، می‌نگریستیم، به اندازه گنجشکی به نظر می‌رسیدند.»
او در ادامه هم توضیح می‌دهد که پس از سنگ‌چین کردن پیِ بنای گلدسته آن را به‌صورت آجرچین بالا می‌آورند. احداث این گلدسته یک سال طول می‌کشد و استادان زبردستی به سرپرستی معمار علی‌نقی‌مشهدی، متکفل این امر می‌شوند.
در روایت‌ها آمده است که گویا معماران عصر نادری، مکانی پشت ایوان عباسی را برای احداث دومین گلدسته انتخاب می‌کنند که ظاهرا تقارنی با محل گلدسته اول نسبت به گنبد نداشته است، اما پس از آنکه گلدسته جدید احداث می‌شود، دست‌کم از جبهه جنوب‌شرقی حرم (خیابان امام رضا (ع) فعلی) چنین به نظر می‌رسیده است که دو گلدسته قدیم و جدید کاملا در دو طرف گنبد طلا قرار دارند.
شاهکاری که شیخ بهایی نساخته است
سوای قدمت دو گلدسته قدیمی حرم مطهر، یک ویژگی عجیب در معماری آنها نیز وجود دارد که بسیاری از تاریخ‌نگاران آستانه، از جمله مرحوم عطاردی و احتشام کاویان نیز به آن اشاره کرده و توضیح داده‌اند: «با اینکه فاصله دو مناره زیاد است، کسانی که از طرف جنوب اماکن متبرکه به طرف حرم می‌روند (مخصوصا از طرف خیابان امام‌رضا (ع) به طرف حرم‌مطهر که می‌آیند)
خیال می‌کنند که گنبد بین این دو مناره قرار گرفته است. معلوم نیست بانی مناره دوم و معمار آن منظور خاصی داشته و خواسته که چنین باشد یا اینکه طبیعت کار این‌گونه درآمده است و العلمُ عندا.»
ناگفته نماند که موضوع تقارن این دو گنبد با اینکه در دو مکان متفاوت هستند، سبب شده است خیلی‌ها گمان کنند که گلدسته دوم شاهکار علم و معماری شیخ بهایی است که البته برایش هیچ سند تاریخی وجود ندارد.
در مناره نخستین، طرف پایین مناره از سطح بام ابتدا با آجر ساخته و پس از آن کاشی شده است؛ همچنین از بالای کاشی‌ها تا انتهای آن را با خشت‌های مطلا پوشیده‌اند. زیر مأذنه نیز کتیبه‌ای است که به خط ثلث برجسته، صلوات بر حضرت‌رسول (ص) و ائمه‌معصومین (ع) نقش خورده و در دنباله آن هم آمده است: «کتبه بهاءالدین محمد‌الخادم سنه۱۱۴۲ هجری‌قمری»؛ بعد هم آیه شریفه «إِنَّ اللّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الأَرْضَ أَنْ تَزُولا» نوشته شده است و در پایان نیز زیر کاشی‌کاری ساقه مناره، برگرد قسمت آجری به خط بنایی درشتی، آیه شریفه «إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحًا مُبِینًا» را آورده‌اند.
دومین مناره هم که روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب ساخته شده، از نظرِ طلاکاری قسمت بالا، کاشی‌کاری و آجرچینی طرف پایین، مانند مناره نخستین است. در کتیبه این مناره روی خشت‌های مطلا به خط ثلث، صلوات بر ائمه‌اطهار (ع) و معصومین (ع) نوشته شده و در آخر نیز تاریخ آن با عبارت «فی ذیقعدة‌الحرام سنه ۱۱۴۵» مشخص شده است؛ همچنین در زیرِ این عبارت، دوباره با خط نستعلیق خفی، جمله «عالی‌جناب سلاله السادات العظام امیر سیداحمدالحسینی، سرکشیک، و کلب عتبه علیه روضه رضویه محمدجعفرخادم فی شهر رمضان المبارک۱۱۴۶.» دیده می‌شود که نشان می‌دهد این کتیبه‌ها به همت سیداحمدالحسینی، سرکشیک آستانه، و محمدجعفرخادم در این مکان قرار گرفته‌اند.
۱۴۵ مترمربع خشت زرین بر ساقه دو گلدسته
دو گلدسته قدیمی حرم، به‌دلیل ضخامت کم (حدود ۴هزارم میلی‌متر) و تأثیر عوامل طبیعی، فرسوده و بدنما شده بودند، پس از انقلاب‌اسلامی با خشت‌های مطلای جدید بازسازی می‌شوند. برای انجام این مهم در ابتدا، خشت‌های مطلای قدیمی و فرسوده برچیده و زیر آن بتن‌ریزی می‌شود؛ پس از آن، سطح گلدسته مجددا با ورق های مسی که به روش الکترولیت حدود شانزده‌هزارم میلی‌متر روکش طلا شده بوده است، پوشانده می‌شود.
اکنون حدود ۱۴۵ مترمربع خشت زرین بر سطح هر‌کدام از گلدسته‌ها وجود دارد. ناگفته نماند که پس از گلدسته کنار گنبد و گلدسته ایوان عباسی، دوگلدسته مسجد گوهرشاد هم جزو قدیمی‌ترین مناره‌ها در مجموعه حرم مطهر رضوی هستند؛ گلدسته‌های این مسجد به سبک مقرنس بنا شده و یکی از مهمترین هنر‌های دوره تیموری یعنی معرق کاری را می‌توانید در معماری این مسجد مشاهده کنید.
ناگفته نماند که سوای این چهارگلدسته، ۸ گلدسته دیگر نیز در حرم مطهر رضوی وجود دارد که قدمت چندانی ندارند و به مرور و پس از انقلاب اسلامی ساخته شده‌اند.
تعداد گلدسته‌های حرم‌مطهر امام‌رضا (ع)
صحن انقلاب اسلامی: ۲ گلدسته
مسجد گوهرشاد: ۲ گلدسته
صحن جمهوری اسلامی: ۲ گلدسته
صحن پیامبر اعظم (ص): ۶ گلدسته
قدمت گلدسته‌های حرم مطهر رضوی
نخستین گلدسته حرم مطهر: مناره نزدیک گنبد که متعلق به دوره غزنوی است.
دومین گلدسته حرم مطهر رضوی: گلدسته ایوان عباسی که متعلق به دوره افشاری است.
۲ گلدسته مسجد جامع گوهرشاد: دوره تیموری
گلدسته‌های صحن جمهوری اسلامی و صحن پیامبر اعظم (ص): دوره جمهوری اسلامی
ارتفاع گلدسته‌های حرم مطهر رضوی
گلدسته‌های صحن کهنه: بیش از ۴۰ متر
گلدسته‌های مسجد گوهرشاد: ۴۱ متر
گلدسته‌های صحن پیامبر اعظم (ص): ۴ گلدسته (در ضلع شرقی و غربی که قرینه با یکدیگر قرار گرفته‌اند) ۵۷ متر و ۲ گلدسته (در ضلع قبله) نیز ۷۰ متر ارتفاع دارند.
گلدسته‌های صحن جمهوری اسلامی: ۳۵ متر
* این گزارش چهارشنبه ۱۵ اسفندماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۴۴۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
