۴۶ سال کافه داری حاجی قهوه‌چی در میان کوه‌های خلج! 
عمو حسین بنّای خیلی از خانه‌های محله کوشش است 
قدمت مزرعه چهنو مشهد به پیش از قاجار می‌رسد
مشهد را به‌عنوان شهری که ساختار ابتدایی آن در نزدیکی کشف‌رود باستانی بنا شده است می‌شناسند، اما با گذشت زمان از توان آبی این رودخانه کاسته شد، تا‌جایی‌که در سده‌های اخیر، مردم آب شهر را ابتدا از طریق قنات‌ها و سپس چاه‌ها و سد‌ها تأمین می‌کردند؛ درست به‌همین‌دلیل هم آب از جایگاه بسیار بالایی در نام‌گذاری مناطق سکونتی شهری و روستایی دشت مشهد برخوردار بود و در اسامی متعددی مانند «خین‌عرب» یا «خین‌چماقی» از کلمه «خین» به معنی چشمه آب در معرفی نقاط جغرافیایی این خطه استفاده شده است.
«چاه» دیگر کلمه بازگو‌کننده اهمیت آب در زندگی مردم مشهد است. این کلمه نهتنها در نام روستاهایی، چون «چاه خاصه»، «چاهشک»، «چاه ملا» و «نوچاه» مورد استفاده قرار گرفته که برای معرفی برخی از نقاط این شهر هم کاربرد داشته است. برای نمونه، کوچه «چهنو» که مخفف «چاه نو» است و اکنون در خیابان «امام‌رضا (ع)» قرار دارد، هنوز هم به‌رغم باقی نماندن هیچ چاهی در آن، به این نام خوانده می‌شود و نام «چهنو» بر تابلوی نصب‌شده در ابتدای آن خودنمایی می‌کند.
عصر قاجار و کوچه «بالای قبرستان عیدگاه»
این کوچه یکی از مسیر‌های قدیمی مشهد محسوب می‌شود که در عمر طولانی خود با اسامی رسمی مختلفی شناسایی شده، اما همیشه یک نام عمومی و مردمی داشته و آن «چهنو» است؛ با‌این‌همه، بر‌اساس اسناد موجود، از این کوچه در دوره‌ای از زمان، یعنی سال‌های ابتدایی عصر قاجار در نوشته‌های دولتی با نام کوچه «بالای قبرستان عیدگاه» نام برده شده است. دلیل این نام‌گذاری هم قرار گرفتن این مسیر در جنوب قبرستان قدیمی «عیدگاه» بوده است.
دیگر نام ثبت‌شده برای این کوچه در اسناد، «اسماعیل عتیقه‌چی» است که البته در سال‌های ابتدای دوران پهلوی و تنها برای بخش غربی کوچه (محدوده پس از کوچه «مشیر» یا همان «چهنو۱۷» کنونی) کاربرد داشته است. کوچه «تکیه میرزا‌حسن» و همچنین کوچه «تکیه علی‌اکبری‌ها» هم دیگر نام‌های این کوچه به‌ترتیب در سال‌های ابتدایی حکومت پهلوی دوم بوده است. عنوان کوچه «مسجد جفایی» هم برای مدت کمی و در اوایل دهه پنجم قرن ۱۴ خورشیدی و پس از ساخت مسجد جفایی در حاشیه خیابان امام‌رضا (ع) کاربرد پیدا کرد.
اکنون نیز بر تابلوی نصب‌شده در ابتدای این کوچه از سمت خیابان «امام‌رضا (ع)» عنوان «امام‌رضا (ع) ۵» و از سمت کوچه «سرشور» عنوان «سرشور۲۴» حک شده است. با همه این توضیحات و در کل این دوران‌ها، مردم محلی و اغلب مردم مشهد این کوچه را به نام «چهنو» می‌شناسند و به‌همین‌دلیل نهتنها بر تابلوی ورودی کوچه از سمت خیابان «امام‌رضا (ع)» این نام در کنار عنوان «امام‌رضا (ع) ۵» حک شده که در بسیاری از موارد در هنگام تنظیم اسناد دولتی، بعد از ذکر نام رسمی کوچه، در پرانتز عنوان «چهنو» برای تعیین دقیق کوچه مورد‌نظر ذکر شده است.
«چهنو»، مسیری که از کنار قبرستان می‌گذشت
وضعیت کوچه «چهنو» در سال‌های قبل از حکومت قاجار‌ها به‌صورت دقیق مشخص نیست؛ این امر ناشی از کمبود منابع نوشتاری توصیفگر شهر مشهد، تغییر و تحول بسیار روایت‌های شفاهی باقی‌مانده از آن دوران و نبود نقشه دقیقی از مشهد قبل از دوران قاجار است؛ اما باوجود‌این، شواهد باقی‌مانده بازگو‌کننده این نکته است که کوچه «چهنو» کنونی یا همان کوچه بالای قبرستان عیدگاه، در آن زمان وجود داشته و تنها مسیر ارتباطی دو محله «چهنو» و «عیدگاه» بوده است.
مسجد «پابلند» و چاه عمیقی در همسایگی آن
وضعیت کوچه «چهنو» در دوران قاجاری، به‌ویژه در عهد ناصرالدین‌شاهی، به‌دلیل وجود چند نقشه از مشهد آن دوران تا حد بسیاری مشخص است. بر‌اساس نقشه دالمج (ترسیم‌شده در سال۱۲۴۸ خورشیدی) این مسیر دارای هشت فرعی جنوبی و هفت کوچه فرعی شمالی بوده است که از این جمع، دو کوچه جنوبی به مسیر «پی‌باره» (باروی مشهد) ختم می‌شده است و بقیه بن‌بست بوده‌اند.
برابر این نقشه، در این دوران، دو قراول‌خانه در این مسیر وجود داشته است؛ همچنین تنها منبع آب آن دوران، یعنی «حوض آبی» هم در میانه‌های کوچه بوده است که بعد‌ها مسجد «بقیه‌ا...» را بالای آن می‌سازند.
مهم‌ترین بنای ایجاد‌شده در این کوچه تا سال۱۳۰۰خورشیدی هم مسجد موسوم به «پابلند» است که بر‌پایه کتیبه نصب‌شده در بیرون این مسجد قبل از سال۱۲۶۴خورشیدی احداث شده است. سندی وجود دارد که نشان می‌دهد در این سال منزل قرار‌گرفته در زیر مسجد، توسط فردی که نامش را فرزند محمد‌بیک مزدورانی نوشته‌اند، وقف ساخت مسجد شده است.
اطلاعات سند وقفی این منزل مسکونی و همچنین برخی گفته‌های اهالی قدیمی کوچه بازگو‌کننده این واقعیت نیز هست که مسجد «پابلند» در مجاورت چاه عمیقی قرار داشته است. گویا مردم این چاه را برای تأمین آب شرب مناطق جنوبی قبرستان «عیدگاه» ساخته بودند؛ به‌همین‌دلیل هم این کوچه به «چاه نو» یا به‌صورت مخفف «چهنو» معروف شده است. منفک بودن این چاه از سیستم تأمین آب مبتنی بر قنات و آب‌انبار مشهد موجب خاص بودن و معروف شدن آن نیز شده بود.
وضعیت این کوچه در سال‌های بعد از احداث مسجد «پابلند» تا انتهای دوران قاجار‌ها تغییر چندانی نداشته و تنها مسجد «بقیه‌ا...» بر بالای حوض‌آب قدیمی این کوچه احداث شده است تا ساکنان این مسیر به فاصله زمانی اندکی دو محل عبادت داشته باشند.
بازسازی مساجد قدیمی و حذف بقایای چاه نو
نخستین و مهم‌ترین تغییر ایجاد‌شده در کوچه «چهنو» در سال‌های ابتدایی سده۱۴خورشیدی جدایی این مسیر از محدوده «عیدگاه» و الحاق کامل آن به محله «سرشور» است. این مهم با تخریب قبرستان «عیدگاه» و ایجاد خیابان فردوسی (امام‌رضا (ع) کنونی) رخ داد که در جریان آن بخشی از کوچه «چهنو» از بین رفت.
به‌مرور زمان قطعات مسکونی بزرگ این محدوده به واحد‌های کوچک‌تر تقسیم شدند که خود این موضوع سبب افزایش تعداد کوچه‌های فرعی این مسیر شد. بر‌اساس آنچه در نقشه سال۱۳۳۳ مشهد ترسیم شده، در این سال، کوچه «چهنو» دارای چهارده فرعی شمالی و یازده فرعی جنوبی بوده است که از این تعداد تنها دو فرعی بن‌بست نبودند.
در ادامه، با از رونق افتادن دو قراول‌خانه موجود در کوچه و سپس تبدیل آنها به بنا‌های مسکونی و تجاری، احداث حمام بزرگ ترک‌ها در میانه مسیر به‌عنوان مهم‌ترین سازه بهداشتی کوچه و احداث مسجد کوچک «صاحب‌الامر (عج)» موسوم به مسجد «سه‌دره» شکل و شمایل این کوچه در دهه‌های نخست سده۱۴خورشیدی با تغییرات بسیاری همراه شد؛ همچنین در این سال‌ها و با مهاجرت شمار درخورتوجهی از ایرانیان ساکن آذربایجان به خراسان، تکیه «میرزا‌حسن» که مدتی رها شده بود، با نام حسینیه «علی‌اکبری‌های سرشور» احیا و به محفلی برای عزاداری آذربایجانی‌الاصل‌های مقیم مشهد تبدیل شد.
در همین سال‌ها مسجد «پابلند» هم با اجازه کتبی مرحوم آیت‌الله میلانی تخریب و بازسازی شد تا پس از آن به‌عنوان مسجد «ولی‌عصر (عج)» به فعالیت ادامه دهد. ناگفته نماند در جریان این عملیات ساختمانی، بقایای چاه آب موسوم به «چهنو» هم نابود شد و به خاطره‌ها پیوست.
کوچه «چهنو» در سال‌های پایانی این دوره شاهد تحولی دیگر بود. در جریان این تحول که ناشی از تخریب‌های صورت‌گرفته در جریان بهسازی حرم‌مطهر‌رضوی از سوی عبدالعظیم ولیان بود، تعدادی از حسینیه‌های زائرپذیر تخریب‌شده در اطراف حرم‌مطهر‌رضوی در این محدوده احیا شدند که مهم‌ترین آنها «رضویه گیلانی‌ها» بود. این امر خود در سال‌های بعد توجه مالکان اقامتی‌های زائرپذیر را به این کوچه جلب کرد.
سرانجام اینکه ایجاد مسجد «جفایی» در حاشیه خیابان «امام‌رضا (ع)» و مجاور ورودی کوچه «چهنو» و همچنین انجمن «علوم دینی باقر‌العلوم» در نخستین کوچه فرعی جنوبی این مسیر باعث شد این محدوده مورد‌توجه محافل مذهبی مخالف رژیم قرار گیرد، به‌نحوی‌که در سال‌های۵۶و۵۷ کوچه «چهنو» از مسیر‌های عمده هماهنگی و تدارکات‌رسانی به راهپیمایان معترض حکومت پهلوی محسوب می‌شد.
تخریب «حمام ترک‌ها» و ایجاد یک مجتمع اقامتی خصوصی
کوچه «چهنو» در سال‌های پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی مانند اغلب کوچه‌های مشهد دو دوران سکون و تغییر را پشت سر گذاشته است. در نخستین این دوره‌ها که تقریبا تا سال۱۳۷۰ ادامه داشت، بافت کوچه شاهد کمترین تغییر و تحول بود و تنها در چند مورد محدود خانه‌های مسکونی توسط مالکان تخریب و تبدیل به بنا‌های مطابق با شرایط روز شد، اما در دوره بعد که تاکنون نیز ادامه دارد، شرایط به‌نحوی دیگر رقم خورد. در این دوره که با موج تغییرات در بافت اطراف حرم‌مطهر آغاز شد، بسیاری از ساکنان قدیمی کوچه به سایر نقاط شهر نقل مکان کردند.
این نقل مکان که به‌دلیل وجود امکانات بهتر در سایر نقاط شهر و از بین رفتن فضای آرام و دوستانه کوچه بر اثر خرید برخی پلاک‌های آن برای ایجاد بنا‌های اقامتی بود، باعث افزایش توجه مالکان بنا‌های اقامتی و همچنین زائران به این کوچه شد، به‌نحوی‌که اکنون اغلب فضا‌های مسکونی کوچه به واحد‌های اقامتی و در برخی موارد حسینیه‌های زائر‌پذیرِ در خدمت مسافران و زائران اختصاص دارد.
یکی از نخستین تغییرات این دوران تخریب
«حمام ترک‌ها» و ایجاد یک مجتمع اقامتی خصوصی روی خرابه آن بود. این مسئله و رفت‌و‌آمد‌های ایجاد‌شده پس از آن و البته تغییرات الگو برداری‌شده از آن باعث شد شرایط زندگی در کوچه «چهنو» تغییر کند.
اکنون تنها در دو فرعی «چهنو۱۳» که منزل ارزشمند خدادوست و ساباط کوچک این بنا در انتهای آن قرار دارد و «چهنو ۱۶» یا همان «کوچه مسجد سه‌دره» که اکنون برخلاف نیمه نخست قرن۱۴ مسیری بن‌بست است، می‌توان حس واقعی زندگی در کوچه «چهنو» را درک کرد؛ زیرا هنوز اغلب پلاک‌های این دو مسیر در اختیار قدیمی‌های کوچه «چهنو» است.
در شرایط کنونی، کوچه «چهنو» دارای ۲۱ فرعی است که یازده فرعی شمالی و ۱۰ فرعی جنوبی هستند. از بین این فرعی‌ها مسیر‌های شماره ۲، ۴، ۶، ۱۴، ۱۵، ۱۷ دارای دسترسی به سایر کوچه و خیابان‌های محدوده‌اند و کوچه‌های دیگر بن‌بست هستند.
چهره‌های نامدار کوچه «چهنو»
یکی از شناخته‌شده‌ترین افراد ساکن کوچه «چهنو» در ادوار گذشته مرحوم محمد‌بیک‌مزدورانی، واقف بخشی از مسجد پابلند (ولی‌عصر (عج) کنونی)، است. مسجد «پابلند» در اصل طبقه فوقانی منزل وی بود که بعد‌ها با وقف این منزل توسط فرزند او مسجد به سطح زمین منتقل شد.
عبدالله محمدی طلب، احیاگر و مرمتگر این مسجد، در کنار حاج حبیب براداران، احیا‌کننده تکیه علی‌اکبری‌ها، از دیگر ساکنان قدیمی این کوچه محسوب می‌شوند؛ همچنین باید از ضیا‌الذاکرین، روحانی خوش‌صدا و آشنا به موسیقی، مرحوم حاج‌امیر خدادوست، خاندان اکبری اناری به‌عنوان دیگر قدیمی‌های شناخته‌شده کوچه یاد کرد.
شهیدان سید‌رضا کیش‌بافان، سعید صابری، عبدالله موسوی، علی عسکری، محسن حسین‌زاده و محمدرضا برادران‌محسنیان هم از جمله افتخارآفرینان این کوچه هستند که روزگار کودکی و جوانی خود را در «چهنو» گذرانده و سپس در راه حفظ این آب و خاک شهید شده‌اند و اکنون نامشان زینت‌بخش ورودی برخی فرعی‌های «چهنو» است.
* این گزارش دوشنبه ۵ آذرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۳۶۹ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
