جلسات قرائت قرآن در مشهد چطور متحول شد؟

ماه رمضان، ماه بهار قرآن است و نوروز امسال ما همنشینی دو بهار را تجربه کردیم. بهار رمضان، اما هر ساله در مشهد با حضور قاریان و حافظان کلام‌الله مجید همراه است و این‌بار هم برگزاری شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن و عترت این مبارکی را دو چندان کرد. 

سیر شکل‌گیری، تحول و پیشرفت تلاوت قرآن در مشهد قرن چهاردهم از یک قرن پیش با ورود سید محمد از اهالی کربلا به مشهد رقم می‌خورد. او که به قصد زیارت آمده بود، به دلیل تخصصی که در تلاوت قرآن داشت، گاهی نیز در جلسات قرآنی حرم‌امام‌رضا (ع) شرکت می‌کند.

راویان می‌گویند تا پیش از ورود ایشان به این جلسات، قاریان مشهدی به سبکی خاص و با بهره‌گیری از نغمات ایرانی- بدون رعایت اصول تجویدی- قرآن را تلاوت می‌کردند، اما در همان روز‌ها این سید عراقی که محمد نام داشته است به تلاوت قرآن می‌پردازد و شنوندگان متوجه می‌شوند که او به سبکی جدید و با رعایت اسلوب زبان عربی، قرآن می‌خواند و نغماتی که در تلاوت به کار می‌برد، جدید است.

همین می‌شود که بزرگان شهر از او می‌خواهند در این شهر بماند و به آن‌ها قرآن بیاموزد. سید محمد نیز می‌پذیرد و این مسئله تحولی بزرگ در رشد تلاوت در مشهد و همچنین کشور رقم می‌زند. در این گزارش کوتاه قصد داریم تا نگاهی گذرا به سیر شکل‌گیری جلسات قرآن در مشهد داشته باشیم و به معرفی برخی از چهره‌های تأثیرگذار این جریان بپردازیم.

سید محمد عرب زعفرانی و تربیت نسل اول قاریان

ورود سید محمد عرب زعفرانی به مشهد نقطه آغاز این تحول است. او که متولد ۱۲۸۳ هجری قمری (۱۲۴۵ خورشیدی) در کربلا و استاد مسلم قرائت و تجوید در ایران بود، سفر‌هایی به هند و تبت می‌کند، اما در سال‌های پایانی عمر مقیم مشهد می‌شود، حلقه درسی در این شهر تشکیل می‌دهد که تا سال ۱۳۶۷ هجری قمری (۱۳۲۶ خورشیدی) یعنی به سالی که شمع وجودش خاموش می‌شود، ادامه داشته است.

پس از او، اما شاگردانش حلقه‌های درسی بسیاری را در مشهد ایجاد می‌کنند که محمدحسن بیوکی رضوان، کتیبه‌نویس آستان قدس، سید حسین حافظیان صدرالقراء آستان قدس، آیت‌الله درافشان، مرحوم ملاعباس و بسیاری از این دست از جمله این نامداران هستند. داستان ماندگاری او در مشهد نیز شنیدنی است.

استاد سید جواد سادات فاطمی که خود یکی از استادان بین‌المللی قرآن در مشهد است، می‌گوید: «تعدادی از تجار و معتمدان شهر که از ورود وی به مشهد مطلع شده‌بودند، نزد ایشان رفتند و از مرحوم سیدمحمدعرب خواستند در مشهد بماند و کار آموزش قرآن را برعهده بگیرد؛ قرار شد که وی را از نظر مالی تأمین کنند، برایش منزلی بگیرند و او به این کار مشغول باشد.

مرحوم حاج‌آقای امینی، پدربزرگ مادری ما و همین‌طور حاج‌آقای سلامتی، شوهرخواهر حاج‌آقای امینی که هر دو در پایین خیابان حجره داشتند، از افرادی بودند که این پیشنهاد و درخواست را به مرحوم سیدمحمد عرب دادند.»

رهبر معظم انقلاب نیز از محضر یکی از شاگردان سید محمد عرب به نام آخوند‌ملاعباس بهره برده‌اند. ایشان اشاراتی در این‌باره داشته و در بخشی از خاطرات خود گفته‌اند: «یک روز استاد اول ما در تلاوت قرآن به ما گفت: «شما دیگر به مرحله‌ای رسیده‌اید که من نمی‌توانم به شما درس بدهم و بیشتر از این شما را جلو ببرم.» به ما توصیه کرد که پیش استاد او -مُلا عباس- برویم که در سن هفتادسالگی در صحن حرم رضوی تدریس می‌کرد. نزد او کتاب تجوید را خواندیم که به‌فارسی است و تألیف سیدمحمد‌عرب‌زعفرانی.

این سید محمد، عرب و ساکن مشهد بود که استاد مُقری ما -مُلا عباس- هم شاگرد او بوده است. پس از چند ماه شاگردی، حاج رمضان گفت که ترقی کرده‌اید و دیگر نمی‌توانم به یادگیری بیشتر شما کمک کنم. استاد بعدی ملاعباس، بزرگ‌ترین استاد قرائت قرآن مشهد، شاگرد سید محمد عرب زعفرانی، مؤسس علم قرائت در مشهد بود. ملاعباس شال خراسانی سفید رنگی به سر می‌بست، عبا به دوش می‌انداخت و ریش بلندی داشت. چهره‌ای شبیه افغان‌ها داشت. جلسه قرآن او در یکی از اتاق‌های بالای صحن کهنه برپا می‌شد، مگر ماه‌های رمضان که به ایوان رو‌به‌روی ایوان حصیر‌باف‌های مسجد گوهر‌شاد منتقل می‌شد.

یکی از خصوصیات این جلسه آداب ورود و خروج به آن بود. از در که وارد می‌شدیم باید می‌گفتیم سلام علیکم، از در هم که خارج می‌شدیم، برای خداحافظی باید می‌گفتیم سلام علیکم. هیچ خداحافظ نمی‌گفت. شاگرد‌ها پشت رحل‌هایی که دور اتاق چیده شده بود می‌نشستند. روی رحل‌ها فقط یک نوع قرآن بود و آن قرآن چاپ بمبئی بود؛ قرآن‌های رحلی بزرگ، با کاغذ نازک و خط هندی. الان هم با آن رسم‌الخط خیلی مأنوس هستم و خوشم می‌آید.

شاید بتوان گفت قرآن‌های هندی جزو صحیح‌ترین قرآن‌ها هستند. قرآن‌های مصری و هندی هر دو صحیح هستند. بر خلاف قرآن‌های ایرانی که غلط زیادی داشتند.» پس از انقلاب فعالیت‌های قرآنی رشد چشمگیری می‌کند و جلسات متعددی در جای‌جای کشور برگزار می‌شود. مشهد نیز سرسلسله این فعالیت‌ها بود و قاریان متعددی از مشهد در مسابقات بین‌المللی ایران، مالزی و دیگر کشور‌های اسلامی صاحب عنوان‌های برتر شدند و هنوز نیز این مسیر درخشان ادامه دارد و قاریان متعددی از این شهر پربرکت سربرآورده‌اند.

رضوان؛ قاری و کاتب آستانه

یکی دیگر از شاگردان سید محمد عرب زعفرانی، محمدحسن بیوکی بوده است که نامش را می‌توان در فهرست خوش نویسان و کتیبه نویسان شهیر آستان قدس نیز مشاهده کرد. محمدحسن بیوکی (۱۲۸۸-۱۳۶۳خورشیدی)، مشهور به «رضوان»، یکی از پرکارترین هنرمندان معاصر آستان قدس رضوی است که در زمینه خوش نویسی، طراحی نقوش سنتی، تذهیب، نقاشی و معرق کاری فعالیت می‌کرده است.

از او آثار بسیاری در حرم امام رضا (ع) به جا مانده، اما بخش اعظم آثار شناخته شده‌اش کتیبه‌هایی است که به قلم ثلث، کوفی و گاه نستعلیق به فنون مختلف به دست خود او یا دیگر هنرمندان، با کاشی، سنگ یا رنگ بر در و دیوار حرم مطهر امام رضا (ع) نصب شده و به یادگار مانده است. بیشتر کتیبه‌های او آیات و سوره‌هایی از قرآن کریم است که اغلب به قلم ثلث به شیوه‌های مختلف کتابت شده است.

محمد حسن علاوه  بر اینکه کتیبه نویس و خطاطی چیره دست بوده، صوت خوشی نیز داشته است و همین امر سبب می‌شود فن تجوید را نزد سید محمدعرب زعفرانی بیاموزد. او که در اشعارش «رضوان» تخلص می‌کرده، بعد‌ها اصول تجوید را در ۲۰۰ بیت به نظم کشیده است و در کتابی به نام «لولوءالرضوان فی قرائه القرآن» ماندگار می‌کند؛ کتابی که سال ۱۳۴۸ قمری به شیوه چاپ سنگی منتشر شده است.

محمدحسن رضوان در مشهد جلسات قرآن گوناگونی داشته است و بسیاری از علاقه‌مندان به آموزش تلاوت در این جلسات حضور پیدا می‌کردند. استاد سید مرتضی سادات فاطمی، صدرالقراء آستان قدس رضوی یکی از این افراد است که گویا در هفت سالگی در جلسه قرآن او شرکت و در آنجا به عنوان قاری تلاوت قرآن می‌کرده است. او در شرح خاطره‌ای می‌گوید: «مرحوم استاد حاج محمدحسن رضوان، صبح‌های جمعه در منزل پدربزرگم، حاج آقا امینی مقدم، جلسه قرآن داشتند و من به اتفاق پدرم در آن شرکت می‌کردم و قرآن می‌خواندم.»

قرآن و انقلاب مشهد

کم کم نسل بعدی شاگردان رضوان وارد میدان آموزش قرآن می‌شوند. مرحوم سید‌حسین حافظیان که منصب صدرالقرایی آستان قدس را نیز برعهده داشته است، سال‌ها به تربیت شاگردان مختلف می‌پردازد. پس از او هم استاد علی مختاری جا پای او می‌گذارد و تلاش می‌کند با توسعه جلسات قرآن در شهر گام بزرگی بردارد که این فعالیت‌ها تا سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشته، آن‌چنان که در دهه ۵۰ جلسات قرآن تحت‌تأثیر جریان انقلاب، رنگ‌و بوی انقلابی به خود می‌گیرد.

استاد فاطمی در یکی از خاطراتش به نحوه آشنایی خود با رهبر معظم انقلاب اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از استادانم آقا سیدجعفرطباطبایی خدابیامرز که از لحاظ اصول فنی قرائت، در سطح بالایی قرار داشت، باب آشنایی بنده با رهبر معظم انقلاب را باز کرد.» این آشنایی تا آنجا ادامه پیدا می‌کند که رهبر معظم انقلاب از او می‌خواهند تا از مصطفی اسماعیل، اکبر القراء مصر، تقلید کند. عشق و علاقه معظم له به تلاوت‌های مصطفی اسماعیل از قبل انقلاب آغاز شده است و به گفته استاد فاطمی نوار تلاوت این قاری را رهبر‌معظم‌انقلاب به او داده‌اند.

استاد فاطمی یکی از کسانی بوده که در جلسات سخنرانی شهید هاشمی‌نژاد نیز شرکت می‌کرده و در ابتدای این جلسات قرآن تلاوت می‌کرده است. او در این‌باره می‌گوید: «تا آنجا که به خاطر دارم، آشنایی‌ام با شهیدهاشمی‌نژاد از کانون بحث و انتقاد دینی شروع شد که بنده برای قرائت قرآن به آنجا دعوت شدم. کانون بحث و انتقاد دینی جلسه‌ای بود که صبح‌های جمعه برگزار می‌شد. چند سالی در قوچان شعبه‌ای از کانون بحث و انتقاد دینی افتتاح شده بود، آقای هاشمی‌نژاد یک پیکان سورمه‌ای رنگ داشتند. بعد از ظهر هر جمعه با خودرو ایشان به قوچان می‌رفتیم و شب جلسه کانون برگزار می‌شد که بنده هم تلاوت قرآن می‌کردم و ایشان هم سخنرانی می‌کردند.»

شور قرآنی آسید علی آقا

شاید آن زمانی که جلسه قرآن مسجد کرامت از سوی «آسیدعلی آقا» راه اندازی شد کسی فکرش را نمی‌کرد این حرکت مهم، در سال‌های بعد کانون مهمی برای فعالیت‌های قرآنی در مشهد شود. آیت الله العظمی‌خامنه‌ای فعالیت‌های زیادی در دو مسجد کرامت و امام حسن مجتبی (ع) داشتند. اشتیاق جوانان برای حضور در این دو پایگاه محوری و شنیدن سخنان امام جماعت مسجد وصف ناپذیر بود. حرکت‌های انقلابی در شهر مشهد از این دو مسجد آغاز شد و پس از گذشت مدتی و طی فراز و نشیب‌های بسیار، انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید. پس از پیروزی انقلاب نیز این فعالیت‌ها ادامه داشت و کودکان و جوانان بسیاری در مسجدکرامت حضور پیدا می‌کردند و قرآن می‌آموختند.

مسجد نقش‌محوری در آموزش و تربیت نیرو‌های انقلابی داشت. پس از آغاز رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای هم جلسات ثابت ایشان با قاریان قرآن آغاز شد. البته پیش از این در دوران ریاست جمهوری نیز جلساتی ثابت با قاریان قرآن داشتند، اما در دوره رهبری ایشان اول ماه مبارک رمضان موعدی ثابت برای دیدار با قاریان برجسته کشور شد. در برخی از سال‌ها قاریان مصری نیز در این مراسم شرکت می‌کردند و به تلاوت آیات الهی می‌پرداختند.

بیش از ۳۰ سال از برگزاری این دیدار می‌گذرد و هرساله قاریان در روز نخست ماه مبارک رمضان به دیدار رهبر معظم انقلاب می‌روند و از رهنمود‌های قرآنی ایشان بهره می‌برند. این علاقه ایشان به فعالیت‌های قرآنی به دوران جوانی شان باز می‌گردد. آن هنگامی که در مسجد کرامت جلسه قرآنی راه انداختند و از مرحوم استاد علی مختاری و استاد سیدمرتضی سادات فاطمی درخواست کردند تا مدیریت این جلسات را برعهده داشته باشند.

دست نوشته آیت الله خامنه‌ای در ابتدای قرآن قدیمی مسجد کرامت

رهبر معظم انقلاب یکی از مشوقان اصلی قاریان برای برپایی جلسات قرآن در شهر مشهد بودند. حتی خودشان در بسیاری از این جلسات شرکت می‌کردند تا این برنامه‌ها از رونق نیفتد. مرحوم حاجی کرامت، واقف اصلی مسجد کرامت، به مناسبت شروع جلسه قرآن این مسجد، قرآنی به این جلسه هدیه کرد و از آیت الله  خامنه‌ای خواست تا ابتدای آن دست نوشته‌ای بنویسند. این دست نوشته حدود سال ۱۳۵۲ نوشته شده است.

سال ۱۳۵۲ خورشیدی بود. فعالیت‌های انقلابی روزبه روز در شهر گسترش پیدا می‌کرد و روحانی پرشور و انقلابی شهر مشهد نیز از این قاعده مستثنا نبود. وی با برپایی درس‌های تفسیر قرآن و نهج البلاغه سعی می‌کرد خروش انقلابی مردم در برابر رژیم شاه را زنده نگه دارد. اما در کنار این فعالیت ها، شور و علاقه شدید ایشان به تلاوت قرآن نیز زبانزد خاص و عام بود. رهبر معظم انقلاب یکی از مشوقان اصلی قاریان برای برپایی جلسات قرآن در شهر بودند. حتی خودشان در بسیاری از این جلسات شرکت می‌کردند تا این برنامه‌ها از رونق نیفتد.