قصه تئاتر «دوجان» علی عامل هاشمی چیست؟ 
کوچه بدون ساکن اما پرخدمات جاهدشهر 
نخستین آسفالت‌ریزی خیابان‌های مشهد
آسفالت خیابان‌ها نخستین راهکار برای این پوست‌اندازی کالبدی است. اسناد مکتوب بر‌جای‌مانده، تاریخ تصویب طرح آسفالت‌ریزی خیابان‌های ارض اقدس را تا روزهای آبان سال1313 خورشیدی به عقب می‌برند. البته این طرح به دلایلی در این سال اجرا نمی‌شود و با چند سال تأخیر به سرانجام می‌رسد اما در‌نهایت این اتفاق پنج‌سال بعد به سرانجامی خوش ختم می‌شود.
آغاز قرن چهاردهم برای مشهد، شروع نخستین تغییراتی است که به آن جلوه شهری مدرن می‌دهد و پیراهنی نو بر پیکره‌اش می‌پوشاند. این تغییرات که پس از مشروطه با تغییر در دیدگاه‌ها، مطالبات مردمی و حتی سبک زندگی رخ می‌نماید، در گام‌های بعدی سبب دگرگونی در سیمای شهری می‌شود.
آسفالت خیابان‌ها نخستین راهکار برای این پوست‌اندازی کالبدی است. اسناد مکتوب بر‌جای‌مانده، تاریخ تصویب طرح آسفالت‌ریزی خیابان‌های ارض اقدس را تا روزهای آبان سال1313 خورشیدی به عقب می‌برند. البته این طرح به دلایلی در این سال اجرا نمی‌شود و با چند سال تأخیر به سرانجام می‌رسد اما در‌نهایت این اتفاق پنج‌سال بعد به سرانجامی خوش ختم می‌شود.
از نخستین سنگ فرش «کاشف الملک» تا آسفالت ارگ
مشهد قرن14، کوچه های خاکی اش را که گاه دستِ زنی آب بر آن می زده است تا گرد از پای رهگذران بنشاند، پشت سر می گذارد و تن به سینه سنگی می دهد تا اولین گام را برای تحولی شهری بردارد.
براساس اسناد بر جای مانده، نخستین اقدامات برای سنگ فرش شدن خیابان های شهر حوالی سال های 1292 تا 1295 خورشیدی یعنی در زمان شهردار بودن «کاشف الملک» صورت گرفته اما نخستین خیابانی که آسفالت می شود، خیابان «ارگ» است که پیش از این «ارک» نامیده می شده است و پس از انقلاب اسلامی نیز به«امام خمینی(ره)» تغییر نام می دهد.
خبرهای مطبوعاتی می گویند که طرح آسفالت این خیابان در سال 1315 خورشیدی از دروازه ارگ شروع شده و تا یک سال پس از آن ادامه داشته است. این یعنی این خیابان در دوره ریاست «ابراهیم شریفی» بر بلدیه مشهد، رخ داده ولی تلاش ها برای به سرانجام رسیدن این اتفاق گویا از چند سال قبل پی ریزی شده بوده است.
آسفالتی که باقیات صالحات دکتر شیخ شد
به شهادت خبری که روزنامه «آزادی» 28 بهمن 1313 خورشیدی چاپ و منتشر می کند، نخستین اقدام ها برای آسفالت خیابان های مشهد توسط «دکتر ابوالقاسم شیخ احیاءالدوله» صورت گرفته که در آن دوران، ریاست بر بلدیه مشهد را بر عهده داشته است.
این روزنامه در بند سوم و نهمِ خبری که در هر سطر آن، شرح یکی از اقدامات دکتر شیخ آمده است، به موضوع سنگ فرش کردن کوچه ها و آسفالت خیابان اشاره می کند و می نویسد: « برای اطلاع قارئین محترم از عملیات و اقدامات دوماهه آقای دکتر شیخ؛ رئیس محترم بلدیه، اجمالا درج می کنیم: سنگ فرش کوچه های خراب نوغان و سنگ فرش میدان شاهپور از کارهای در دست انجام است و از دیگر اقدام ایشان نیز یکی تشکیل شورای صحی در بلدی با حضور اطباء شهری بوده برای حفظ الصحه اهالی و دیگری تشکیل شورای فنی با حضور مهندسین شهری برای تهیه پروژه ساختمانی شهر و ساخت خیابان ها با آسفالت یا سنگ های حجاری شده می باشد.»
« مسیو‌کارل‌فریش» که سر مهندس وزارت داخله بوده است، مأمور می شود تا مطالعه و نقشه برداری از مسیل شهر مشهد را برای آسفالت ریزی خیابان ها آغاز کند
پس از این است که به درخواست اداره بلدیه، فردی به نام « مسیو‌کارل‌فریش» که سر مهندس وزارت داخله بوده است، مأمور می شود تا مطالعه و نقشه برداری از مسیل شهر مشهد را برای آسفالت ریزی خیابان ها آغاز کند.
روزنامه «آزادی» اسفند همین سال چنین گزارش می‌دهد: « وی چند روز به اتفاق مهندسین اداره بلدیه در این قسمت (مسیل مشهد) مطالعاتی نموده، نقشه هایی از مسیل شهر و نظریاتی راجع به بتون ریزی خیابان شهر تهیه و تقدیم اداره بلدیه نموده است که پس از تصویب ایالت کبری و وزارت داخله مشغول اقدام بشوند. مسیو فریش نیز در همین یکی دو روز به مرکز مراجعت خواهد کرد.»
آسفالت ریزی صد هزار متر مربعی با دست
این مطالعه در نهایت تا بهار سال بعد ادامه پیدا می کند. گروه نقشه بردار تصمیم می گیرند پیش از شروع آسفالت، تغییرات دیگری نیز در خیابان های شهر ایجاد کنند. جراید شهری در اردیبهشت 1314خورشیدی می نویسند: « در انجمن بلدیه که با حضور ایالت کبری چند شب قبل تشکیل شده، راجع به خیابان های شهر و ساختمان آن ها در سال جاری چنین تصویب گردید: خیابان ارگ از طرف شمال به سوی خواجه ربیع امتداد یابد و نیز خیابان طبرسی در نوغان امتداد یافته، خیابان شاهرضا هم تا راه سابق ارک (ارگ) ساختمانش تمام شود. تا صد هزار متر مربع کف خیابان های موجوده با آسفالت یا بتون ساخته شود. از طرف اداره بلدیه مشغول برآورد مخارج این عملیات می باشند که قریبا به اعتبار قرضه ای که اداره بلدیه در نظر دارد بنماید به ساختمان و کارهای فوق شروع بکنند.»
16 خرداد 1314، بودجه آسفالت خیابان های شهر تصویب می شود اما مبلغ آن رسانه ای نمی شود. جراید شهری، این موضوع را این گونه به اطلاع عموم می رسانند: «بودجه سال 1314، اداره بلدی که به مرکز پیشنهاد شده بود، پس از تصویب وزارت داخله به اداره مشهد ابلاغ گردید.
راجع به تغییر مسیل شهر، بتونه خیابان ها و آسفالت از طرف اداره بلدیه به مرکز پیشنهاد گردیده، امید است هر چه زودتر وزارت جلیله داخله با پیشنهاد فوق موافقت حاصل نموده و ابلاغ نمایند.» تمامی این عملیات نیز قرار است یدی انجام شود و همین موضوع، کُمیت کار را لنگ می کند تا طرح آسفالت خیابان ها کُند و نفس شکسته پیش رود.
برگزاری نخستین مناقصه آسفالت در مشهد
یک ماه پس از این تاریخ ، یعنی 20تیر1314، جراید برای نخسین بار، خبر مناقصه ای را چاپ و منتشر می کنند که موضوع آن، آسفالت خیابان های شهر است. جریده «آزادی» چنین می نگارد: «بلدیه مشهد در نظر دارد معادل 120 هزار گز مربع خیابان های مشهد را آسفالت ریزی نماید که مقدار 40هزار گز در 1314 و 80 هزار گز دیگر برای سال 1315 خورشیدی به انجام خواهد رسید.»
در ادامه این خبر نیز تعهدات کنترات کننده در 20 بند آمده که شرح بخش هایی از آن چنین است: «تهیه نقشه و طراز کف خیابان عرضا و طولا و ترسیم یک نقشه مقطع آن بر عهده کنترات کننده است که پس از تصدیق مهندسین بلدیه مدرک عمل خیابان سازی خواهد بود. همچنین خاک ریزی و خاک برداری سطح خیابان به قدر لزوم انجام شود. کوبیدن با غلطکی که کمتر از 12 تن وزن نداشته باشد، الزامی است.
شفته ریزی به قطر 15 سانتی متر به طریقی که در هر یک متر مکعب شن نخودی بی خاک، باید نیم متر مکعب ماسه و شصت من آهک مصرف شود
پس از کوبیده شدن نیز سطح منظمی تهیه شود که مورد تصدیق مهندس بلدیه واقع گردد. شفته ریزی به قطر 15 سانتی متر به طریقی که در هر یک متر مکعب شن نخودی بی خاک، باید نیم متر مکعب ماسه و شصت من آهک مصرف شود، سطح شفته فوق پس از دو نیم شدن با تخماق های چوبی یا آهنی کوچک که کمتر از ده کیلو وزن نداشته باشد، کوبیده شود. روی سطح شفته از دو طبقه آسفالت که آستر و رویه نامیده می شود، پوشیده شود، آسفالت ریزی باید به قدری ریخته شود که پس از کوبیده شدن با غلطک وزینی کمتر از هفت سانتی متر ضخامت نداشته باشد.
کلیه لوازم کار تا ممکن است باید از داخله مملکت تهیه شود. کنترات کننده باید تعهد نماید که تا پنج سال هرگاه محتاج به تعمیر شود، بلاعوض تعمیر نمایدو... .» یک سال پس از اعلام مناقصه یعنی اردیبهشت1315 برای آسفالت خیابان ارگ و خیابان نادری (بالا خیابان) تا بست، از طرف اداره شهرداری، اقدامات مقدماتی نظیر جدول کشی و پوشاندن نهر صورت می گیرد که مطبوعات روز، خبر آن را کوتاه و مختصر آورده اند.
نخستین کارخانه های آسفالت مشهد
نام شرکتی که امور آسفالت خیابان های مشهد را در این دوران بر عهده داشته است، در آگهی های این دوره برای نخستین بار در اعلانی به تاریخ 14تیر1315 دیده می شود. این کارخانه که «شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان» خوانده می شده و گویا ریاست آن بر عهده فردی به نام « چرنتسکی» بوده، در جریده «آزادی»، کرایه حمل 400تن آسفالت از باجگیران به شهر مشهد را که برای خیابان های شهر تهیه شده است، به مناقصه می گذارد.
29تیر1315 مقدمات آسفالت کاری خیابان ارگ آغاز می شود و 2شهریور نیز « شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان » تصمیم می گیرد برای آسفالت خیابان ارگ از سمت میدان سوم اسفند، نهری را که گویا کنار این خیابان در جریان بوده است، تعمیر کند.
این شرکت همچنین روز 9 شهریور 1315 در اعلان دیگری، ساختمان (منظور تعمیر است) نهرین خیابان ارگ را که طول آن از هر طرف 1600 متر بوده است، به همراه خاک برداری و حاضر کردن سطح خیابان برای ریختن آسفالت، دوباره به مناقصه می گذارد.
کار آسفالت خیابان ارگ که به نیمه می رسد، شهرداری تلاش می کند آسفالت دیگر خیابان ها را نیز آغاز کند. به همین منظور شهرداری مشهد روز 14مهر1315، آسفالت کاری و جدول سازی خیابان های مشهد را که عجالتا در حدود 250هزار متر مربع بوده است، به مناقصه می گذارد و به متقاضیان تا 14آبان فرصت شرکت می دهد. برای این متراژ در وهله اول 120 تن آسفالت نیاز بوده که حمل آن از مرز باجیگران به مشهد در پیوست این آگهی آمده است.
از مهر این سال، سوای شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان، نام یک شرکت دیگر برای آسفالت در جراید دیده می شود که ریاست آن با «کبریال سرکیس» بوده است. برابر آنچه کاغذهای خبری نوشته اند، او یک گروه مهندسی را به مشهد فرا می خواند تا به مدد تخصص آنان، کار آسفالت خیابان ارگ به پایان برسد. برای این کار، اداره شهرداری، عمل بتن سازی را به این گروه محول می کند.
ورود نخستین ماشین آسفالت ریزی به مشهد
اما در این ایام، یک اتفاق خوب برای تسریع کار آسفالت خیابان ها رخ می دهد و آن، خرید ماشین آسفالت ریزی است. برابر اطلاعاتی که جراید آن روزگار می دهند، قطعات این ماشین در دو مرحله وارد ایران می شود. روزنامه «آزادی» 11شهریور 1316 می نویسد: «طبق اطلاع حاصله یک قسمت از اسباب و لوازم آسفالت ریزی که چندی پیش حمل شده بود به مشهد وارد گردیده و یک قسمت دیگر آن هم به طهران وارد شده و قریبا به مشهد فرستاده می شود که به زودی مشغول آسفالت ریزی خیابان ارگ بشوند.»
آسفات پیاده روها از روز گذشته در خیابان ارگ شروع شده و از پس فردا هم به میدان سوم اسفند و خیابان نادری خواهد رسید
قسمت دوم ماشین آسفالت ریزی نیز 13 روز بعد از ورود نخستین قطعات به مشهد می رسد. قطعات این ماشین را به آتش نشانی می برند، در آنجا راه اندازی و برای شروع کار آماده می کنند. با ورود ماشین آسفالت کارها سرعت می گیرد. روزنامه های 25مهر1316 آورده اند که: «آسفالت پیاده روها از روز گذشته در خیابان ارگ شروع شده و از پس فردا هم به میدان سوم اسفند و خیابان نادری خواهد رسید.»
پایان کار آسفالت در شهر
سال 1317 «محمدعلی روشن» شهردار مشهد می شود. تیر این سال، دیگر آسفالت ریزی و نهرسازی خیابان شاهرضا (امام رضا(ع) فعلی)که یکی از خیابان های زیبای شهر مشهد است، خاتمه می یابد و آسفالت ریزی پیاده روهای آن نیز با سرعت در دست اقدام است.
محمدعلی روشن در یک آگهی مطبوعاتی، از حجره داران اطراف حرم که اغلب پیشه کلاهدوزی دارند یا در رسته دوزنده و کفاش قرار می گیرند، توصیه می کند قبل از پر شدن همه مغازه ها -که گویا به تازگی در ان ساخته شده بوده-به این خیابان کوچ کنند؛ زیرا وضعیت این خیابان و مغازه های آن از هر حیث متناسب با سکنا و تمرکز پیشه وری انواع پیشه وران دوزنده است.
اواخر تیر این سال، وزارت داخله به شهرداری مشهد برای آسفالت ریزی خیابان ها 900هزار ریال اعتبار می دهد تا عملیات آسفالت خیابان های شهر را کامل کند. این کار تا اواخر آبان این سال به سرانجام می رسد آن چنان که جریده «آزادی: در 29آبان گزارش می دهد، «بقیه خیابان جم را که تا خیابان جهانبانی ممتد می شود، چندی است مشغول آسفالت شده اند و کار به زودی به اتمام می‌رسد.»
منبع: اخبار خراسان در مطبوعات دوره رضا شاه پهلوی، پژوهش و گردآوری: سید مهدی سیدقطبی، قم: مجمع ذخایر اسلامی،
۱۴۰۰. ج1-7/ مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی تصحیح مهدی سیدی و...
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
