۶۰ سال روضه خوانی عاشقانه حاج محمد 
موقوفات حسینیه کرمانیها 
تاریخ ۹۰ ساله کوچه «باغ نو» که حالا «شهیدهاشمی‌نژاد۸» نام دارد
تصور اغلب افراد این است که همه کوچه‌ها و مسیر‌های محدوده بافت قدیمی شهر عمری دراز دارند، اما هستند کوچه‌هایی در این محدوده که هنوز دوران سکونت در آنها به صد سال نرسیده است. کوچه شهیدهاشمی‌نژاد ۸، یا کوچه ناظر، یکی از همین کوچه‌هاست. این کوچه که متصل‌کننده دو خیابان شهیدهاشمی‌نژاد و آیت‌الله عبادی است قدمتی کمتر از هشتاد سال دارد.
کوچه شهیدهاشمی‌نژاد ۸ در محله کاشانی نسبت به بسیاری از مسیر‌های بافت قدیم مشهد جوان محسوب می‌شود، اما در همین دوران پستی و بلندی‌های بسیاری به خود دیده و برهمین‌اساس یادگار‌های ارزشمندی را میزبانی می‌کند؛ یادگار‌هایی که در بین آنها امضای مرحوم عبدالله ناظر بر پای برگه فروش برخی از املاکی‌های کوچه آن، کتیبه یادگارمانده از استاد محمدحسن بیوکی، مشهور به رضوان، هنرمند بزرگ طراح و خوش‌نویس معاصر آستان‌قدس‌رضوی، و صد‌البته حسینیه و کتابخانه به‌یادگار‌مانده از مرحوم طبسی، تولیت اسبق آستان‌قدس‌رضوی، جایگاه ویژه‌ای دارند.
از کوچه «فوزیه» تا کوچه «میرزای ناظر»
نخستین‌نام رسمی مسیر کوچه شهیدهاشمی‌نژاد ۸، حدود سال ۱۳۱۰ خورشیدی برای آن برگزیده شده است. در اسناد این دوره (سال ۱۳۱۰ خورشیدی) بخش ابتدایی این کوچه (هاشمی‌نژاد ۸) و همچنین کوچه رو‌به‌روی آن (شهیدهاشمی‌نژاد۹ فعلی) با نام «کوچه باغ‌نو» شناخته می‌شده‌اند.
این نام تا حدود سال ۱۳۳۰ تنها نام معرف این مسیر بود، اما پس‌از‌آن کوچه مورد‌نظر به نام مالک عمده زمین‌های آن، یعنی مرحوم عبدالله رضوی، مشهور به عبدالله میرزای‌ناظر به‌عنوان «کوچه ناظر» شناخته شد.
این‌عنوان از چنان جایگاهی در نزد مردم برخوردار بوده است که به‌رغم گذشت بیش از هفتاد سال از آن دوران، هنوز هم بر تابلوی ورودی کوچه از هر دو سوی آن حک شده است. این در حالی است که در این دوره زمانی به‌نسبت طولانی و بر‌حسب شرایط، نام‌های دیگری هم از سوی مقامات رسمی یا مردم برای معرفی این کوچه استفاده شده است.
کوچه «ناظر»، یادگار باغات مشجر «بالاخیابان»
نخستین‌نام رسمی این مسیر پس از عنوان دائمی ناظر، کوچه فوزیه۱۲ بود که اندکی بعد به عشرت‌آباد۱۲ تغییر کرد و در نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب به شهیدهاشمی‌نژاد۱۲ تبدیل شد. در ادامه، اجرایی شدن طرح عظیم بهسازی‌و‌نوسازی میدان‌شهدا در سال‌های میانه دهه۸۰ و حذف برخی از کوچه‌های ابتدایی خیابان هاشمی‌نژاد در جریان اجرای این طرح سبب شد که شهرداری در سال‌های اخیر شماره این کوچه را از ۱۲به۸ تغییر دهد.
از سوی دیگر، سکونت مرحوم آیت‌الله واعظ‌طبسی (نخستین تولیت آستان‌قدس‌رضوی پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی) در این کوچه سبب مشهور شدن این مسیر به کوچه آقای طبسی هم شد. مجاورت کوچه با تنها‌پمپ‌بنزین محدوده میدان‌شهدا و وجود خیریه مشهور محبان‌الرضا (ع) در فاصله‌ای اندک از این کوچه نیز باعث شهرت آن به دو نام کوچه کنار پمپ‌بنزین و کوچه کنار محبان‌الرضا (ع) در بین مردم شد.
سرانجام اینکه اتصال بخش انتهایی کوچه با خیابان خواجه‌ربیع سابق (آیت‌الله عبادی فعلی) باعث نصب تابلوی خواجه‌ربیع۹ در سال‌های قبل از دهه۹۰ قرن گذشته و عبادی۹ در سال‌های پس از آن در انتهای این کوچه شد.
درست است که کوچه ناظر از مسیر‌های به‌نسبت جدید مشهد قدیم محسوب می‌شود ولی نشان آن در نقشه سال ۱۲۴۸ خورشیدی پیداست. در‌واقع این محدوده در دوره قاجار، بخشی از پهنه وسیع موسوم به باغات مشجر بالاخیابان مشهد است.
وضعیت این محدوده در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها بر ایران تفاوت اندکی با سال‌های میانی این دوران پیدا کرد؛ در نقشه سال ۱۳۰۳ مشهد دو کوچه کوتاه شمالی‌جنوبی و غربی‌شرقی که بر هم عمود هستند در محدوده کنونی کوچه ناظر دیده می‌شود که هر دو راه ارتباطی حاشیه باغ‌های کوچک منفک‌شده از محدوده بزرگ باغات مشجر بالاخیابان هستند.
رشد کوچه «ناظر» در دوران پهلوی‌ها
نیمه نخست قرن ۱۴ خورشیدی را باید دوره ایجاد و رشد کوچه ناظر لقب داد. در دو دهه نخست این دوره زمانی به‌تدریج بر اثر تقسیم مداوم باغ‌های بزرگ محدوده به باغ‌های کوچک‌تر، کوچه‌های فرعی متصل به مسیر اصلی شکل گرفتند.
سکونت مرحوم آیت‌الله طبسی در این کوچه سبب مشهور شدن این مسیر به کوچه آقای طبسی هم شد
سپس با ایجاد خیابان خواجه‌ربیع (خیابان آیت‌الله عبادی فعلی) محدوده انتهایی آن از کوچه حوض لقمان جدا شد و در سال‌های انتهایی دهه۲۰ با تکمیل خیابان فوزیه (عشرت‌آباد فعلی) این کوچه از کوچه و محله پاچنار منفک و به مسیری کاملا مستقل تبدیل شد.
بر‌این‌اساس، در‌حالی که در نقشه سال ۱۳۲۵ مشهد، مسیر این کوچه تقریبا همان مسیر ترسیم‌شده در نقشه سال ۱۳۰۳ است، در نقشه سال ۱۳۳۳ شهر، وضعیت بسیار متفاوت است. در این نقشه، کوچه ناظر شامل یک مسیر اصلی شرقی به غربی است که دو خیابان فوزیه و خواجه‌ربیع را به هم متصل می‌کند.
پس از انقلاب اسلامی
تغییرات ایجاد‌شده در کوچه ناظر در سال‌های پس از انقلاب را می‌توان حاصل سه عامل مختلف دانست:
۱- تغییر شرایط زندگی در شهر مشهد و نیاز بیشتر به بلندمرتبه‌سازی یکی از این عوامل است که باعث تبدیل به احسن شدن بسیاری از پلاک‌های قدیمی این کوچه خاصه در مسیر اصلی آن شده است.
این تغیرات باعث شده است اکنون از بدنه دهه۳۰ کوچه تنها یک پلاک در بخش جنوبی و یک پلاک در بخش شمالی کوچه دیده شود. البته این به غیر از پلاک‌های ارزشمند قدیمی داخل فرعی‌های کوچه، خاصه فرعی‌های ناظر۱ و ناظر۹ است.
در ناظر۱ و محدوده خانه قدیمی مرحوم آیت‌الله طبسی هنوز چندین پلاک دهه۴۰و۵۰ خورشیدی دیده می‌شود و در کوچه ناظر۹ هم یک پلاک دارای کتیبه نوشته‌شده توسط مرحوم رضوان و یک دالان کوچک دارای دو در ورودی وجود دارد؛ همچنین در میانه فرعی ناظر۷ هم یک خانه ساخته‌شده در دهه۴۰ قابل‌رؤیت است که می‌توان از آن با عنوان باریک‌ترین خانه کوچه ناظر یاد کرد.
۲- اجرای طرح نوسازی‌و‌بهسازی میدان شهدا دومین عامل ایجاد تغییرات عمده در این کوچه است. تخریب برخی پلاک‌های مسکونی در این طرح باعث افزایش اقبال ساکنان قدیم محدوده میدان شهدا به سکونت در این کوچه و در نتیجه تخریب خانه‌های حیاط‌دار و ایجاد آپارتمان در آن شد؛ همچنین بر اثر اجرای این طرح پمپ‌بنزین مجاور کوچه تخریب و تبدیل به ساختمان اداری آستان‌قدس‌رضوی شد.
این تخریب خود عامل اتصال کوچه هاشمی‌نژاد۶ کنونی‌و۱۰قدیم -از طریق تخریب یکی از پلاک‌های قدیمی کوچه ناظر- با این کوچه و ایجاد یگانه فرعی جنوبی آن شد.
۳- دیگر عامل ایجاد تغییرات عمده در این کوچه در سال‌های پس از انقلاب، اقدامات مرحوم آیت‌الله طبسی بود. او به‌تدریج و با بخشی از پول حق تولیت خود، تعدادی از پلاک‌های مجاور منزل مسکونی‌اش را خرید و سپس با تجمیع آنها و ساخت بنایی جدید کتابخانه و حسینیه امام‌رضا (ع) را در سال ۱۳۸۲ ایجاد کرد.
این ساختمان در قالب دو سالن در طبقات زیرین و همکف و پنج دستگاه واحد مسکونی در سه طبقه احداث شد و به منظور تعظیم و ترویج شعایر مذهبی و برگزاری مجالس تبلیغی و ترویجی در ماه مبارک رمضان، محرم و صفر و مناسبت‌های اعیاد و موالید و وفیات حضرت رسول‌اکرم (ص)، صدیقه‌طاهره (س) و ائمه‌معصومین (ع)، وقف آستان‌قدس‌رضوی شد. ایجاد این مجموعه باعث ظهور یک فرعی جدید بن‌بست در بخشی شمالی کوچه شد که اکنون به‌عنوان ناظر ۱ شناخته می‌شود.
نامداران کوچه «ناظر»
مرحوم آیت‌الله عباس واعظ‌طبسی، نخستین نماینده ولی‌فقیه و همچنین تولیت آستان‌قدس‌رضوی پس از انقلاب، را باید شناخته‌شده‌ترین ساکن این کوچه در سال‌های اخیر دانست. او پیش از پیروزی انقلاب‌اسلامی با گرفتن ۱۵ هزار تومان وام از بانک و با معماری مرحوم عزیزیان، پدر همسرش، خانه‌ای را در فرعی ناظر ۱ ساخت و تا زمان فوتش در آن ساکن بود.
مرحوم عبدالله رضوی یا همان میرزای‌ناظر دیگر فردی است که نام او با این گذشته کوچه گره خورده است. هرچند او هیچ‌گاه ساکن رسمی این کوچه نبود، اما بخش بزرگی از زمین‌های این کوچه از املاک وی محسوب می‌شدند.
مرحوم صادق‌زاده، محضردار نام‌آشنای محدوده چهارراه خواجه‌بیع در سال‌های نه‌چندان‌دور، و مرحوم وفادار، قصاب شناخته‌شده همان محدوده، نیز از دیگر افرادی هستند که سال‌های بسیاری در این کوچه زیسته‌اند. منزل مسکونی هر‌دوی این افراد در دهه اخیر توسط اعضای هیئت جان‌نثاران حضرت‌ابوالفضل (ع) چهارراه خواجه‌ربیع که در اصل هیئت مذهبی صنف شعرباف و قالی‌باف مشهد بوده از ورثه خریداری و تبدیل به مکانی برای برگزاری محافل عزای حسینی شده است.
حجت‌الاسلام شیخ‌مصطفی درایتی، مشاور رئیس‌جمهور ایران حدفاصل سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴، نیز یکی‌دیگر از ساکنان شناخته‌شده این کوچه است که اکنون در طبقه پایین منزل خود مؤسسه فرهنگی الجواد (ع) را مدیریت می‌کند.
خاندان‌های عظیمی، علیزاده، افشاری، احمدی، اخلاقی، عابدینی و محمودی هم از دیگر خانواده‌هایی هستند که هر‌کدام مدتی در این کوچه سکونت داشته‌اند و هنوز برخی از اعضای آنها سکونت دارند. سرانجام اینکه خانواده منتجبی که نام فرزند شهیدش، یعنی شهید‌مهدی منتحبی، در کنار عنوان تابلوی بن‌بست ناظر۱ حک شده است هم از خاندان‌های قدیمی ساکن این مسیر محسوب می‌شوند.
* این گزارش دوشنبه ۹ تیرماه ۱۴۰۴ در شماره ۴۵۲۲ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
آوا و نمــــــای شهر
